του Αντώνη Μπρούμα*

Τα τελευταία χρόνια η έννοια των κοινών συζητιέται ολοένα και περισσότερο, ενώ αναπτύσσονται και πρακτικές πρωτοβουλίες προς αυτήν την κατεύθυνση. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τα βασικά. Πώς θα όριζες τα κοινά;

Τα κοινά είναι παραγωγικές αυτοκυβερνούμενες κοινότητες, που παράγουν και σωρεύουν αγαθά κοινής χρήσης σε συνθήκες σχετικής ισοελευθερίας. Αποτελούν τη μακροβιότερη και πιο μαζική μορφή κοινωνικής συνύπαρξης. Η ειδοποιός διαφορά τους από τους θεσμούς του κράτους και της εμπορευματικής αγοράς είναι ότι η εξουσία στα κοινά δεν διαχωρίζεται από το σώμα της κοινότητας, αλλά εμμένει σε αυτό και περιφρουρείται ως τέτοια.

Τα κοινά είναι όμως και κάτι άλλο. Είναι μία εναλλακτική σφαίρα κοινωνικής δραστηριότητας με τις δικές της αξίες και τη δική της παραγωγή, διανομή και κατανάλωση. Ακόμη και σήμερα, που βρίσκονται σε υποχώρηση, τα κοινά αποτελούν τον αόρατο «μεγάλο άλλο» της κοινωνικής αναπαραγωγής. Στην Ελλάδα της κρίσης, με τους μισθούς των 400€ και το 30% ανεργία, είναι ακριβώς αυτό που δεν μας έκανε να μαζεύουμε πτώματα από τους δρόμους και διατήρησε τις περισσότερες μικρομεσαίες επιχειρήσεις από το να καταρρεύσουν. Αυτό είναι μία άλλη σκιώδης διάσταση της κοινωνικής αναπαραγωγής, που δεν καταγράφεται από το ανταλλακτικό σύστημα της εμπορευματικής αγοράς, γιατί δεν ενέχει ανταλλαγές, αλλά, γενικευμένα ή μη, δώρα. Ποιος αναλαμβάνει το κόστος της εγκυμοσύνης, της ανατροφής και της εκπαίδευσης των παιδιών σε μια κοινωνία που δεν υπάρχει κράτος πρόνοιας και τα κόστη τα κάνει outsourcing η αγορά στις δικές μας πλάτες; Από την ευρύτερη οικογένεια και τη γειτονιά, μέχρι τις σχέσεις εμπιστοσύνης, την οργανωμένη αλληλεγγύη και τα κοινωνικά κινήματα, ένας άλλος κόσμος αναπνέει πέρα από το κράτος, το κεφάλαιο και την αγορά, ασθμαίνοντας μεν από την κυριαρχία τους, διατηρώντας δε ανοιχτό το ενδεχόμενο ενός άλλου μετα-καπιταλιστικού κόσμου. Μπορεί να μην βγάζουν κέρδος, να μην προσμετρώνται στο ΑΕΠ, να μην αποδίδουν φόρους στο κράτος και να μην παράγουν θέσεις εργασίας με την κλασική έννοια, τα κοινά είναι όμως παρόντα σε κάθε διάσταση της ζωής σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από το κράτος και την αγορά.

Τα κοινά αποτελούν τη βασικότερη αιτία διατήρησης της κοινωνικής συμβίωσης σε συνθήκες νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Αν το εμπόρευμα υπεισερχόταν σε κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας, οι κοινωνίες αυτόματα θα κατέρρεαν. Οι κοινωνίες δεν καταρρέουν, γιατί υπάρχει ένας άλλος ολόκληρος κόσμος, που τον συναντάμε κάθε μέρα και κινείται αλλιώς.

Θα θέσουμε τώρα το ίδιο ερώτημα, αυτή τη φορά όμως συγκεκριμένα για τα ψηφιακά κοινά.

Τα ψηφιακά κοινά βρίσκονται σήμερα στην προμετωπίδα του ανταγωνισμού μεταξύ των κοινών και του συμπλέγματος κράτους/κεφαλαίου. Αποτελούν γενικευμένο φαινόμενο, που γεννήθηκε και αναπτύσσεται στην κόψη της τεχνολογίας, εκεί που υποτίθεται ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης είναι ισχυρότερες. Σε αυτό το πεδίο ανταγωνίζονται ευθέως τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και τις ιεραρχίες του. Ο βασισμένος στα κοινά ομότιμος τρόπος της κοινωνικής αναπαραγωγής μπορεί να βρίσκεται υπό την κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου και στη σφαίρα της διανόησης, δεν παύει όμως να αποτελεί τον βασικότερο πάροχο των υποδομών της κοινωνίας της πληροφορίας. Τα ψηφιακά κοινά διαθέτουν την προοπτική για την αναγέννηση και διεύρυνση της σφαίρας των κοινών σε βάρος του κράτους και του κεφαλαίου. Το μοίρασμα και η σώρευση της γνώσης, της πληροφορίας και του πολιτισμού με όρους κοινής χρήσης αποτελεί ανώτερο τρόπο παραγωγής από τον καπιταλιστικό, που εν δυνάμει εκβάλλει και στην παραγωγή υλικών αγαθών, δημιουργώντας τις παραγωγικές βάσεις για σύγχρονες ανοιχτές, δικτυωμένες δημοκρατικές κοινότητες, πέρα από έθνη και σύνορα.

Ποια είναι η σχέση των κοινών με την κοινότητα; Η ερώτηση αυτή έχει μια συγκεκριμένη στόχευση: καθώς τα ψηφιακά κοινά «γεννιούνται», σύμφωνα με μια διαδεδομένη έκφραση του Michel Bauwens, «στην αιχμή της τεχνολογίας», φαίνεται να προϋποθέτουν ένα μεγάλο μέρος του ψηφιακού και ψηφιοποιημένου κόσμου στον οποίο ζούμε σήμερα. Όμως ακριβώς αυτός ο κόσμος δεν έρχεται σε σύγκρουση με κάποιες από τις λειτουργίες και τις συνθήκες που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κοινοτικές ή κοινοτιστικές, όπως, λόγου χάρη, η ύπαρξη ενός κοινού κόσμου αξιών, οι όχι εντελώς προσωπικές, αλλά σίγουρα ούτε απρόσωπες σχέσεις των μελών της κοινότητας, η αυθόρμητη κοινωνικότητα, η βιωμένη και βιωματική σχέση με έναν τόπο, η ενσώματη παρουσία σε έναν κοινό δημόσιο χώρο κ.λπ.;

Η ανθρώπινη κοινωνικότητα είναι σύμφυτη με τη δημιουργία κοινοτήτων. Ωστόσο, οι ανθρώπινες κοινότητες δεν παραμένουν ίδιες, αλλά αλλάζουν μορφή ανάλογα με τις συνθήκες που τις πλαισιώνουν. Η σύγχρονη τεχνολογία συσχετίζεται διαλεκτικά με τις σύγχρονες μορφές κοινοτήτων. Τις πλαισιώνει και, ταυτόχρονα, επηρεάζεται από αυτές. Συνεπώς, το κεφάλαιο παράγει τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, που αναπαράγουν την εξατομίκευση, ενώ το κίνημα του ελεύθερου λογισμικού παράγει τεχνολογίες που ευνοούν την πολλή προς πολλούς, ταυτόχρονη διαδραστική επικοινωνία. Στο όνομα του βιωμένου τόπου, στόχος μας δεν πρέπει να είναι η επιστροφή στην παραδοσιακή κοινότητα και τις ιεραρχίες της, όπως αυτή απαντάται στη ρητορική των φασιστών. Αντίθετα, πρέπει να στοχεύουμε στη διαλεκτική ανύψωση της παραδοσιακής κοινότητας σε ένα ανώτερο επίπεδο, αυτό της ανοιχτής, δικτυωμένης και δημοκρατικής κοινότητας. Μία τέτοια μορφή κοινότητας δεν είναι σήμερα μόνο εφικτή, αλλά παράγεται καθημερινά και αποτελεί τη βασική μορφή πραγμάτωσης των κοινωνικών κινημάτων και των κινημάτων των κοινών. Σε τέτοιες κοινότητες, ο τόπος και το βίωμα πρόσωπο με πρόσωπο δεν είναι απόντα, αλλά βρίσκονται σε μία διαλεκτική σχέση με τη διαμεσολαβημένη από την τεχνολογία επικοινωνία και το παγκόσμιο. Θα φέρω ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: μία ελληνική κοινότητα ελεύθερου λογισμικού κατασκεύασε και έθεσε σε τροχιά γύρω από τη γη τον πρώτο μικρο-δορυφόρο ανοιχτού λογισμικού, ενώ παρήγαγε το σχετικό λογισμικό σταθμού βάσης δορυφόρου. Σύντομα, ομάδες μέλη της κοινότητας αυτής, που στηρίζονται και εμπλουτίζουν τα διανοητικά της κοινά και φτιάχνουν δορυφόρους τέτοιου τύπου, έχουν απλωθεί σε όλον τον κόσμο. Σε τέτοιες κοινότητες έχουμε λοιπόν έναν συνδυασμό κοσμο-τοπικότητας, που υπερπηδά τις παραδοσιακές εμπειρίες σύνδεσης με τον χώρο, με τρόπους που απελευθερώνουν απίστευτες δυνατότητες.

Μια παρεμφερής ερώτηση: έχουμε την αίσθηση ότι στον λόγο υποστηρικτών του προτάγματος των ψηφιακών κοινών ορισμένες φορές γίνονται άκριτα αποδεκτά διάφορα μεγάλα μεγέθη της σύγχρονης κοινωνίας και στη συνέχεια επιχειρείται απλώς η αντιστροφή του προσήμου τους, με την έννοια μιας αλλαγής στην κατεύθυνση, τη λογική ή την ιδεολογία που βρίσκεται πίσω από αυτά. Στα δικά μας μάτια όμως είναι σαφές ότι αυτά τα μεγέθη κάθε άλλο παρά ουδέτερα είναι. Ένα τέτοιο μέγεθος, παραδείγματος χάρη, είναι η ίδια η τεχνολογία. Αρκεί άραγε απλώς να αλλάξουμε τη γραμμή πλεύσης της τεχνολογίας ή μήπως θα έπρεπε να αμφισβητήσουμε και να περιορίσουμε τον ίδιο τον ρόλο της τεχνολογίας στη ζωή μας; Ένα άλλο παράδειγμα είναι η ιδέα της «κοινωνίας της πληροφορίας», που φαίνεται να καταλαμβάνει κεντρικό ρόλο στη σκέψη του Bauwens: ζούμε σε μια κοινωνία της πληροφορίας, αυτό είναι κάτι ήδη δεδομένο, και το θέμα είναι να δούμε ποιος ελέγχει τις πληροφορίες, τι τις κάνει, αν τις διαχειρίζεται «δημοκρατικά» ή όχι και ούτω καθεξής. Δεν πρέπει όμως να υπάρξει μια κριτική απέναντι στην ίδια τη συγκρότηση του κόσμου μας ως κοινωνίας της πληροφορίας, δηλαδή μιας κοινωνίας που προϋποθέτει και συνεπάγεται μια σειρά πραγμάτων στα οποία εμείς θέλουμε να ασκήσουμε κριτική;

Η τεχνολογία διαμεσολαβεί τις κοινωνικές σχέσεις, πλαισιώνοντάς τις. Η κοινωνία της πληροφορίας ορίζει τη βασισμένη στην πληροφορία κοινωνική δραστηριότητα, η οποία έχει αναντίρρητα μεγάλη σημασία και διάχυση στη σύγχρονη εποχή. Αν αμφισβητείται η ύπαρξη των παραπάνω, μάλλον θα διαφωνήσουμε. Αν όμως με την ερώτησή σας επιθυμείτε να ορθώσετε την ανάγκη για κριτική στην υπάρχουσα τεχνολογία και στις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στην πληροφορία, τότε φυσικά συμφωνούμε. Οι θεωρητικοί των ψηφιακών κοινών ασκούν και αυτοί κριτική και μάλιστα δριμεία και ριζική σε αυτά τα κοινωνικά φαινόμενα. Η κριτική τους όμως είναι σε δημιουργική κατεύθυνση. Αφενός, εντοπίζουν τις εκφάνσεις και τις τάσεις των κοινωνικών δομών της τεχνολογίας και της κοινωνίας της πληροφορίας, που λειτουργούν ως υποδομές καταπίεσης και κυριαρχίας. Αφετέρου όμως, εντοπίζουν τις θετικές εκφάνσεις και δυνατότητές τους, προδιαγράφοντας προοπτικές για ένα μετα-καπιταλιστικό μέλλον. Κάθε μετα-κριτική, δηλαδή κριτική της ασκούμενης κριτικής, είναι ευπρόσδεκτη σε αυτούς τους κύκλους. Ωστόσο, κρίνεται με το κριτήριο της δημιουργικότητας, δηλαδή με το κατά πόσο συνδράμει στο εγχείρημα της μετα-καπιταλιστικής προοπτικής σε έναν κόσμο που εκτροχιάζεται με μεγάλη ταχύτητα. Νομίζω πως μία δόκιμη μετα-κριτική των θεωρητικών των ψηφιακών κοινών είναι η σχετική αδυναμία τους να συνδέσουν τις θετικές προοπτικές των κοινών με την παραγωγή, διανομή και κατανάλωση υλικών αγαθών και με ένα ευρύτερο σχέδιο κοινωνικού μετασχηματισμού με όχημα τα κοινωνικά κινήματα. Η αδυναμία είναι σχετική, καθώς καταβάλλεται πολλή θεωρητική δουλειά για το πέρασμα στην υλική παραγωγή, όπως λόγου χάρη με την ανάλυση των προοπτικών των τρισδιάστατων εκτυπωτών, του ανοιχτού σχεδιασμού και της κοσμο-τοπικότητας.

Τι σχέσεις και τι διαφορές έχουν τα ψηφιακά κοινά με την πρόσφατα αναδυθείσα «οικονομία του διαμοιρασμού» (Uber, Airbnb κ.λπ.) και με φαινόμενα όπως τα Cryptocurrencies και την τεχνολογία του blockchain; Θυμόμαστε ότι είχες μιλήσει σε μια σχετική εκδήλωση για το Bitcoin στον ΕΚΧ Nosotros. Δεν εντοπίζεται συχνά μια υπέρμετρη αισιοδοξία ως προς τον ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν αυτές οι τεχνολογίες προς ριζοσπαστικότερες πολιτικές κατευθύνσεις, τη στιγμή μάλιστα που τις περισσότερες φορές προσανατολίζονται απλώς σε προσπάθειες βελτίωσης του υπάρχοντος πολιτικού status quo (π.χ. η ιδέα ότι το blockchain θα κάνει δικαιότερες τις εκλογές);

Εδώ θίγονται δύο διαφορετικά θέματα. Ας ξεκινήσουμε με το πρώτο : τα κοινά έχουν άμεση σχέση με την οικονομία του «διαμοιρασμού», όπως κατ’ ευφημισμόν αποκαλείται η καπιταλιστική οικονομία του διαχωρισμού (των ανθρώπων από τα μέσα κοινωνικής αναπαραγωγής). Ένας εντερπρενέρ της Σίλικον Βάλεϊ διαπίστωσε εύστοχα πριν λίγα χρόνια ότι: «η μεγαλύτερη εταιρεία ταξί, η Uber, δεν κατέχει αυτοκίνητα. Η πιο δημοφιλής εταιρεία media, το Facebook, δεν παράγει περιεχόμενο. Η πιο πολύτιμη εταιρεία λιανικής πώλησης προϊόντων, η Alibaba, δεν έχει προϊόντα. Και ο μεγαλύτερος πάροχος στέγης, η Airbnb, δεν έχει στην ιδιοκτησία της ακίνητα. Κάτι σπουδαίο συμβαίνει εδώ». Πράγματι, κάτι σπουδαίο συμβαίνει εδώ. Πώς κατανοείται το φαινόμενο της πιο γρήγορης παραγωγής μονοπωλίων όλων των εποχών; Ποια ακριβώς υπέροχη ιδέα έχουν βρει οι start-uppers της οικονομίας του διαχωρισμού και μέσα σε λίγα χρόνια οι πιο αρπακτικοί από αυτούς γίνονται οι πιο πλούσιοι άνθρωποι στον κόσμο; Μα φυσικά την αξία των κοινών. Το χρήμα μπορεί να είναι, κατά τον Μαρξ, το παγκόσμιο ισοδύναμο της κοινωνικής αξίας, η κυρίαρχη διεπαφή μέσα από την οποία περνούν όλες οι άλλες μορφές κοινωνικής αξίας, αλλά δεν είναι η μόνη μορφή αξίας. Οι βασισμένες στα κοινά αξίες διαμορφώνουν έναν εναλλακτικό τρόπο κυκλοφορίας και σώρευσης κοινωνικής αξίας, που στηρίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την κοινωνική αναπαραγωγή. Οι καπιταλιστές της ψηφιακής εποχής απλώς έχουν βρει τον τρόπο να ξεκλειδώνουν τις βασισμένες στα κοινά μορφές αξίας και να τις μετατρέπουν σε εμπόρευμα και, κατόπιν, σε χρήμα. Το Airbnb ξεκλειδώνει τις αξίες χρήσης, φιλίας και εμπιστοσύνης, που βλέπουμε στον τρόπο με τον οποίον σχετιζόμαστε με τα σπίτια μας, και τις μετατρέπει σε εμπόρευμα και χρήμα. Το Uber στα αυτοκίνητά μας. Το Facebook στην κοινωνικότητά μας. Οι βασισμένες στα κοινά αξίες καταστρέφονται και μετασχηματίζονται σε εισδοχή στην καπιταλιστική οικονομία και σε εμπορεύματα στην εμπορευματική οικονομία της αγοράς. Ξαφνικά, αυτός ο «Μεγάλος Άλλος» της κοινωνικής αναπαραγωγής καθίσταται επιτέλους ορατός. Ωστόσο, η κατανόηση του πόσο τελικά πολύτιμος είναι δεν γίνεται για καλό. Αυτό είναι η μία όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη της καπιταλιστικής οικονομίας του διαχωρισμού είναι το χτύπημα του κεφαλαίου στην εργασία με ένα ολοκληρωμένο τεχνο-κοινωνικό σύστημα κυριαρχίας. Αυτό που οι νέες πλατφόρμες της οικονομίας του διαχωρισμού ουσιαστικά κατέχουν είναι η ίδια η αγορά και αυτό που πουλάνε είναι η πρόσβαση σε αυτή. Η ιδιωτικοποίηση του ίδιου του πλαισίου της αγοράς, δηλαδή των κανόνων του παιχνιδιού, μέχρι τώρα ελεγχόταν από τα κράτη. Εντούτοις, σήμερα παρακολουθούμε τον έναν μετά τον άλλον τους τομείς της οικονομίας να περνούν στην καπιταλιστική οικονομία του διαχωρισμού, όπου οι εμπορευματικές αγορές μετατρέπονται σε απόλυτες ιδιοκτησίες του ενός ή του άλλου ιντερνετικού κολοσσού και οι αλγόρiθμοι συνιστούν τον νόμο και το διευθυντικό δικαίωμα, καθορίζοντας μέχρι και τον ρυθμό του ιδρώτα του προσώπου του εργαζόμενου. Η καπιταλιστική οικονομία του διαχωρισμού είναι η γη της απόλυτης ελευθερίας, όχι φυσικά του ανθρώπου αλλά του κεφαλαίου σε βάρος της εργασίας. Θα αλλάξει μέσα σε λίγα χρόνια όσα θεωρούμε δεδομένα στον τριτογενή τομέα της οικονομίας και όχι μόνο.

Οι τεχνολογίες blockchain αποτελούν ένα διαφορετικό φαινόμενο με άλλες προεκτάσεις και προοπτικές. Στα χέρια των επιχειρήσεων, τα ιδιωτικά αποκεντρωμένα μητρώα (distributed ledgers) δημιουργούν κύκλους εμπιστοσύνης και ελεγχόμενα ασφαλή περιβάλλοντα, διευκολύνοντας τη ροή των εμπορευμάτων και του χρήματος. Στα χέρια των αναρχοκαπιταλιστών, τα δημόσια αποκεντρωμένα μητρώα αποτελούν την τεχνολογική υποδομή για τη λειτουργία συστημάτων εικονικών νομισμάτων, που διευκολύνουν την κυκλοφορία και συσσώρευση κεφαλαίου πέρα από τα όρια της φορολογίας, του νόμου και των κεντρικών τραπεζών. Στα δικά μας χέρια, οι τεχνολογίες blockchain μπορούν να λειτουργήσουν ως υποδομές για μετα-καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης.

Αυτό μας φέρνει σε μια επόμενη ερώτηση, που σχετίζεται και με κάτι που είχες αναφέρει σε μια συνέντευξή σου στην Εφημερίδα των Συντακτών. Η ερώτηση έχει να κάνει με τη δυνατότητα του υπάρχοντος συστήματος να ενσωματώνει και να αφομοιώνει προσπάθειες που διαπνέονται από τη λογική των κοινών. Παραδείγματος χάρη, πόση διαφορά στη ζωή μας κάνει το αν μια εταιρεία χρησιμοποιεί λογισμικό ανοικτού ή κλειστού κώδικα;

Η αφομοίωση των ριζοσπαστικών προοπτικών των κοινών επιτυγχάνεται λόγω της κυριαρχίας του κεφαλαίου ως τρόπου κοινωνικής αναπαραγωγής και κυκλοφορίας αξίας πάνω στη σφαίρα των κοινών. Η πλαισίωση των κοινών από το κεφάλαιο και την αγορά έχει ως αποτέλεσμα την καθημερινή τιμώρηση των πρακτικών της συνεργασίας και του μοιράσματος, στο οποίο στηρίζονται, και τη διαρκή επιβράβευση των πρακτικών της περίφραξης και του ανταγωνισμού στην αρένα της εμπορευματικής αγοράς. Εντούτοις, η υπερίσχυση των κοινών πάνω στο κεφάλαιο και την αγορά είναι εφικτή. Στηριζόμενα στη σώρευση αντί της ιδιωτικοποίησης της αξίας, τα κοινά αποτελούν ανώτερο τρόπο κοινωνικής αναπαραγωγής, που ενδείκνυται ακόμη και σε κοινωνίες κυριαρχούμενες από το κεφάλαιο για την παραγωγή υποδομών, δηλαδή αγαθών που είναι τόσο βασικά, ώστε λειτουργούν ως βάσεις για κάθε δραστηριότητα. Στόχος πρέπει να είναι η διάχυση των κοινών από τις υποδομές στην παραγωγή, διανομή και κατανάλωση των πάντων. Αυτό το εγχείρημα είναι όμως εφικτό μόνο σε συνδυασμό με ένα κοινωνικό κίνημα, που επιθυμεί να καταστρέψει τις διαχωρισμένες εξουσίες.

Δεδομένου ότι υπάρχει υπολογίσιμο χάσμα μεταξύ των τεχνολογικά καταρτισμένων «ειδικών» και της κοινωνίας, η υπερβολική έμφαση στις απελευθερωτικές δυνατότητες της τεχνολογίας δεν ενέχει τον κίνδυνο να δημιουργηθεί μια νέα έκφανση της πολιτικής των ειδικών (ειδικών μάλιστα που, εν προκειμένω, θα έχουν πράγματι ένα «θεμέλιο» ειδικότητας); Σκεφτόμαστε εδώ τη γοητεία που ασκούν σε διάφορες αριστερές ομάδες οι hackers, τους οποίους σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε ίσως να τους δούμε και ως ένα είδος ιντερνετικής λενινιστικής πρωτοπορίας.

Το τεχνολογικό χάσμα υπήρχε πάντοτε και συνεχίζει να υπάρχει, με διαφορετική όμως μορφή, που χρήζει διαφορετικής απάντησης. Ως προς την ύλη, η διάχυση των τεχνολογικών μέσων παραγωγής στους πληθυσμούς έχει δημιουργήσει μία χωρίς προηγούμενο γεφύρωση του γνωσιακού χάσματος συγκριτικά με τις εποχές της ανθρωπότητας, που η γνώση ήταν κλεισμένη στις πυραμίδες και τα μοναστήρια. Ως προς τις κοινωνικές σχέσεις, τα κινήματα των κοινών σπάνε εκ φύσεως τον κύκλο ελέγχου της γνώσης, δημιουργώντας υποδομές με πρακτικές διάδοσης ιού, που είναι καταστατικά ανοιχτές. Εντούτοις, όλα αυτά συμβαίνουν με παρούσες τις κοινωνικές ανισότητες. Επομένως, υπάρχει τεχνολογική φτώχεια με τη μορφή της οικονομικής αδυναμίας για την πρόσβαση στο διαδίκτυο ή της διαβίωσης σε μία χώρα που δεν έχει επαρκείς τεχνολογικές υποδομές. Η τάση συγκέντρωσης στις αγορές των μέσων επικοινωνίας και περιεχομένου ευνοεί τους διαχωρισμούς με βάση το πορτοφόλι και επιβαρύνει το χάσμα, δημιουργώντας διαδίκτυα και περιεχόμενα πολλών ταχυτήτων. Η πάλη για τη γεφύρωση του τεχνολογικού χάσματος λαμβάνει χώρα σε όλα αυτά τα επίπεδα.

Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε η προαναφερθείσα προσπάθεια αφομοίωσης και ενσωμάτωσης να μην αφορά μόνο την καπιταλιστική οικονομία, αλλά να επιχειρείται και από άλλους, συναφείς θεσμούς, όπως τα κράτη και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το project της ΕΕ «Creative and Cultural Spaces and Cities – Co–creating cultural policies», στο πλαίσιο του οποίου οι πολίτες προσκαλούνται να συνδιαμορφώσουν διάφορες πολιτισμικές πολιτικές για την πόλη τους και τη γειτονιά τους. Στο project συμμετέχουν και πολλοί ενεργοί φορείς που υποστηρίζουν τα ψηφιακά κοινά, οι οποίοι διαθέτουν μάλιστα αριστερό προφίλ. Πώς λοιπόν πρέπει να απαντήσουμε σε τέτοιες προσπάθειες που εντάσσουν τα κοινά στο κανάλι των κρατικών και διακρατικών πολιτικών, καθιστώντας τα όχι μόνο ακίνδυνα για το σύστημα, αλλά και κατά κάποιον τρόπο –όχι τον επιθυμητό όμως– επικίνδυνα, καθώς αυτά τα project συντελούν στη βελτίωση, τη νομιμοποίηση και την καλύτερη λειτουργία των υπάρχοντων εξουσιαστικών θεσμών;

Το σύγχρονο κράτος είναι ένας θεσμός παραπληρωματικός του κεφαλαίου. Ρυθμίζει τις ασυνέχειες της κυριαρχίας του κεφαλαίου και επεκτείνει με τη βία την εμπορευματική αγορά σε βάρος της σφαίρας των κοινών. Ταυτόχρονα όμως είναι εκ φύσεως προσανατολισμένο στη διατήρηση της κοινωνικής αναπαραγωγής, που διαταράσσεται διαρκώς από το κεφάλαιο. Το κράτος δεν λύνει τα κοινωνικά προβλήματα, απλώς μαζεύει τα κοινωνικά συντρίμμια που αφήνει πίσω του το κεφάλαιο. Σε έναν κόσμο κοινωνικής και οικολογικής αποσταθεροποίησης, οι κρατικές δομές αναζητούν τρόπους εξισορρόπησης και διατήρησης της κοινωνικής αναπαραγωγής, στο μέτρο που λειτουργούν ως μπαλώματα στη μηχανή του κεφαλαίου. Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η διαλεκτική σχέση του κράτους με τα κινήματα των κοινών. Ωστόσο, υπάρχουν παρεκκλίσεις από τη σχέση αυτή. Το κράτος μπορεί να είναι όλα τα παραπάνω, αλλά ταυτόχρονα είναι και ο θεσμός μονοπώλησης της πολιτικής εξουσίας στις κοινωνίες μας. Μπορεί να μην επιθυμούμε την κατάληψη του κράτους, επιθυμούμε όμως τον μετασχηματισμό του σε μη διαχωρισμένη πολιτική εξουσία. Μία δυαδική σχέση των κοινών με μία πολιτική γραφειοκρατία εκπροσώπησης, που θα διαπεράσει το κράτος, για να δώσει περισσότερο χώρο στα κοινά, έναντι τόσο του κράτους, όσο και της αγοράς, δεν μπορεί να αποκλειστεί. Μία τέτοια γραφειοκρατία δεν θα καταργήσει ποτέ τις κρατικές δομές στο σύνολό τους, αλλά θα πολλαπλασιάσει τις αντιφάσεις και θα ανοίξει πεδία ελευθερίας, της δικής μας ελευθερίας. Θα ήμασταν χαζοί να μην τα εκμεταλλευτούμε.

Ας κλείσουμε με ένα τελευταίο σχόλιό σου σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη («ΑΙ»). Ποια είναι η γνώμη σου για τις σχετικές εξελίξεις;

Η τεχνητή νοημοσύνη («ΑΙ») δεν πρόκειται ποτέ να υποκαταστήσει πλήρως την ανθρώπινη παραγωγική δραστηριότητα. Για την ακρίβεια, ήδη η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης στην υποκατάσταση κοινωνικών λειτουργιών είναι πολύ πιο αργή από ό,τι αναμενόταν.

Η ύλη και η ζωή δεν έχουν νόημα. Η απόδοση νοήματος είναι ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Γίνεται πάντοτε συλλογικά. Γιατί προϋποθέτει κοινωνία.

Οι περισσότερες και σίγουρα οι πιο σημαντικές κοινωνικές δραστηριότητες καθορίζονται από το νόημα, που αποδίδουμε ως κοινωνίες στην ύπαρξη και στον σκοπό μας. Δεν αποτελούν αναπαραγωγές τεχνικών βημάτων, αλλά μη καθορισμένες από τα πριν δραστηριότητες, οι οποίες ενέχουν αξιολογικές κρίσεις που καθορίζονται τελικά από την απόδοση νοήματος.

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να συγκροτήσει κοινωνία. Έτσι, οι Η/Υ δεν μπορούν να αποδώσουν νόημα στην ύπαρξή τους και στον κόσμο. Κατά συνέπεια, δεν μπορούν παρά να υποκαθιστούν δραστηριότητες που, όσο πολύπλοκες και αν είναι, συνθέτονται από τεχνικά βήματα, το νόημα και ο σκοπός των οποίων καθορίζεται από τον άνθρωπο.

Η πίστη ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα υποκαταστήσει πλήρως την ανθρώπινη παραγωγική δραστηριότητα είναι μια νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. Εκκινεί από την παραδοχή ότι είμαστε μόνο άτομα και δεν υπάρχει κοινωνία, πόσο μάλλον νόημα. Πράγματι, αν σε συνθήκες εργαστηρίου θέσεις ένα ασφυκτικό τεχνικό πλαίσιο, όπως μία εξιδανικευμένη εμπορευματική αγορά, σίγουρα οι κινήσεις των ατόμων μέσα σε αυτό γίνονται άκρως προβλέψιμες και μπορούν να αναπαραχθούν μέσω AI. Οι ανθρώπινες κοινωνίες όμως αποδίδουν συλλογικά νόημα και σκοπούς. Σήμερα μπορεί να αποφασίσουν να αυτοκαταστραφούν μέσα σε ένα οικολογικό ολοκαύτωμα μιας ατελεύτητης οικονομικής μεγέθυνσης ή σε έναν ακροδεξιό φασιστικό πόλεμο μεταξύ εθνών, αλλά αύριο μπορεί να αποφασίσουν να εκδημοκρατιστούν και να συνεργαστούν για την επούλωση των οικοσυστημάτων και την αρμονική συνύπαρξη κοινωνιών-φύσης.

Η νεοφιλελεύθερη όμως ιδεολογία περί AI δεν πέφτει από τον ουρανό. Αποτελεί ιδεολογικό εργαλείο κυριαρχίας για τις καθεστηκυίες δυνάμεις της ψηφιακής εποχής. Όπως κάθε ντετερμινιστική ιδεολογία, έχει μέσα της το αναπόφευκτο. Όπως είδαμε, η AI είναι μία απίστευτα ισχυρή τεχνολογία, εξακολουθεί όμως να καθορίζεται ως προς τους σκοπούς της από τις κοινωνικές δυνάμεις. Αν πιστέψουμε ότι η εξέλιξή της είναι κάτι το αναπόφευκτο, τότε αποδεχόμαστε ότι η τεχνολογία είναι αυτόνομη από την κοινωνία και δεν καθορίζεται με πολιτικούς όρους. Αν λοιπόν πιστέψουμε στη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία της AI, τότε δίνουμε λευκή επιταγή στους επικυρίαρχους της ψηφιακής εποχής να την καθορίσουν όπως αυτοί θέλουν.

*Αναδημοσίευση από το περιοδικό KABOOM, Τεύχος 5

kaboomzine.gr