του Κώστα Γαβρόγλου*

Τι «ακριβώς» έγινε στο κέντρο πυρηνικών ερευνών CERN πριν περίπου δύο εβδομάδες; Υπάρχουν τουλάχιστον δύο απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα.
Πρώτη απάντηση: Εντοπίστηκε ένα νέο σωματίδιο και σε περίπτωση που στο μέλλον ταυτιστεί το σωματίδιο αυτό με το σωματίδιο που προέβλεψε ο Πήτερ Χιγκς το 1964, θα ενισχυθεί η εγκυρότητα ενός σχετικά επιτυχημένου μοντέλου που ενοποιεί δύο από τις τέσσερις δυνάμεις που γνωρίζουμε ότι υπάρχουν στη φύση. Επιπλέον, μια τέτοια ταύτιση θα είναι σοβαρό βήμα προς την κατανόηση του μηχανισμού με βάση τον οποίο απέκτησαν μάζα όλα τα σωματίδια λίγες στιγμές μετά μια αρχική έκρηξη που κατά πάσα πιθανότητα οδήγησε στη σημερινή δομή του σύμπαντος.
Δεύτερη απάντηση: Μετά από 20 χρόνια, 10 δισεκατομμύρια ευρώ, τη θεωρητική και πρακτική εργασία περίπου 10.000 φυσικών, μηχανικών και τεχνικών από τουλάχιστον 165 εργαστήρια και πανεπιστήμια από 35 χώρες, ανακοινώθηκε η ανακάλυψη ενός νέου σωματιδίου. Ένα γιγαντιαίο εγχείρημα εκλαΐκευσης μας είχε «προετοιμάσει» εδώ και τουλάχιστον 3 χρόνια για την ανακάλυψη αυτήν, καθιερώνοντας -παρά τις αντιδράσεις των επιστημόνων- την ονομασία «σωματίδιο του Θεού». Η ανακάλυψη θεωρήθηκε ως θρίαμβος της επιστήμης, της ανιδιοτελούς συνεργασίας των επιστημόνων διαφορετικών εθνών, που αναζήτησαν και βρήκαν μια νέα αλήθεια και διαμόρφωσαν ένα νέο πρότυπο συνεργασίας.
Και οι δύο απαντήσεις περιέχουν πολλά στοιχεία της πραγματικότητας που βιώσαμε τις τελευταίες εβδομάδες. Με μια διαφορά όμως: η πρώτη απάντηση δεν έχει κανένα απολύτως νόημα, παρά μόνον αν την προσλάβουμε στο πλαίσιο που σκιαγραφεί η δεύτερη απάντηση. Με άλλα λόγια, αν θέλουμε, ως πολίτες, να καταλάβουμε τι ακριβώς γίνεται στο CERN, είμαστε υποχρεωμένοι να κατανοήσουμε το σωματίδιο που εντοπίστηκε ως μια κοινωνική κατασκευή. Αυτό δεν σημαίνει -επαναλαμβάνουμε: δεν σημαίνει- ότι στήθηκε μια κομπίνα για να «εφευρεθεί» ένα σωματίδιο που δεν υπάρχει ούτε και ότι δεν εντοπίστηκε μια νέα φυσική οντότητα.
 
Το σωματίδιο ως κοινωνική κατασκευή
Η κοινωνική κατασκευή του σωματιδίου σημαίνει ότι το συγκεκριμένο σωματίδιο συγκροτείται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο με ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ας σημειώσουμε μονάχα εκείνα τα χαρακτηριστικά που εμφανίζονται για πρώτη φορά στα χρονικά της επιστήμης. Ποτέ άλλοτε δεν δημιουργήθηκε μια τόσο πολυμελής και αυστηρά ιεραρχημένη κοινότητα για να εκτελέσει ένα τόσο πολυδάπανο πείραμα – η μόνη, ενδεχομένως, εξαίρεση είναι η προετοιμασία της ατομικής βόμβας, όπου, όμως, ο επικεφαλής ήταν στρατηγός και έγινε σε καιρό πολέμου. Ποτέ άλλοτε δεν έγινε ένα πείραμα που είναι αδύνατον να επαναληφθεί από άλλους, αλλάζοντας, έτσι, μια καταστατική αρχή της επιστημονικής πρακτικής, αφού η δυνατότητα επανάληψης ενός πειράματος ιστορικά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γνωρίσματα της επιστημονικής δραστηριότητας. Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξαν τόσο έντονες διαμάχες για τόσες πολλές δεκαετίες σχετικά με τις συγκεκριμένες ερευνητικές κατευθύνσεις των ερευνητών που θα καταλάμβαναν θέσεις σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα και της αντίστοιχης χρηματοδότησής τους. Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε ένα τόσο συντονισμένο εκλαϊκευτικό εγχείρημα (ενδεχομένως με εξαίρεση την αποστολή στη Σελήνη) για να μας προετοιμάσει να (υπο)δεχτούμε ως συγκλονιστικής σημασίας μια εξέλιξη, η οποία ιστορικά αποτελεί ενδιαφέρουσα μεν εξέλιξη, αλλά σίγουρα όχι τη «σημαντικότερη των τελευταίων 100 ετών», όπως συνήθως προβάλλεται.
Η πρόσληψη του σωματιδίου ως κοινωνικά κατασκευασμένου δεν αποτελεί έμμεση καταγγελία για το ότι δεν διοχετεύτηκε η ενεργητικότητα και δημιουργικότητα τόσων ανθρώπων σε άλλους τομείς. Αντιθέτως, η πρόσληψη του σωματιδίου ως κοινωνική κατασκευή αποπειράται να υπογραμμίσει το ότι η κατανόηση του ρόλου και της σημασίας του είναι δυνατή μόνον αν τοποθετηθεί σε μια μήτρα που την συναπαρτίζουν τα παραπάνω στοιχεία. Το σωματίδιο είναι απόρροια συγκεκριμένων πολιτικών και οικονομικών επιλογών ως προς το είδος και την κατεύθυνση της έρευνας στη φυσική, είναι απόρροια συγκεκριμένου συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στους φυσικούς, είναι απόρροια ανελέητων ακαδημαϊκών διαμαχών, είναι απόρροια ενός εκλαϊκευτικού εγχειρήματος με στόχο την ενημέρωση των πολιτών όχι τόσο για το σωματίδιο αυτό καθεαυτό όσο για την επαναβεβαίωση του θριάμβου της επιστήμης.
 
Ο θρίαμβος της επιστήμης
Ένας (συγκεκριμένος) θρίαμβος, λοιπόν, της επιστήμης ήταν το μεγάλο ζητούμενο στις μέρες μας. Χρειαζόταν ένας θρίαμβος για να αποκατασταθεί, έστω και εν μέρει, η χαμένη τιμή της επιστήμης, αφού, παρά τις επιμέρους επιτυχίες της, η επιστήμη διέψευσε τις προσδοκίες που ή ίδια είχε καλλιεργήσει. Κυρίαρχο στοιχείο των προσδοκιών ήταν οι ουτοπίες που διατυπώθηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – οι ουτοπίες που αποτέλεσαν και το απαραίτητο νομιμοποιητικό στοιχείο συγκεκριμένων αναπτυξιακών, επιστημονικών και τεχνολογικών επιλογών. Μια τέτοια ουτοπία ήταν η λεγόμενη ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας: ένας κόσμος όπου η φτηνή ενέργεια θα έφερνε τέλος στη φτώχεια και ανάπτυξη για όλες τις χώρες. Περισσότερο από μισό αιώνα αργότερα, από την τόσο καλά φροντισμένη εικόνα αυτής της ουτοπίας έχει μείνει ένα κουρελιασμένο είδωλό της, έχει διαμορφωθεί μια πραγματικότητα που δεν περιέχει σχεδόν κανένα από τα στοιχεία τού τόσο ιδανικού κόσμου που η επιστήμη είχε υποσχεθεί. Αυτή η τόσο μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στις υποσχέσεις της επιστήμης και τη σημερινή πραγματικότητα οδήγησε στον κλονισμό της πίστης πολλών ως προς τις υποσχέσεις της επιστήμης.
Όσοι είχαν επενδύσει πολιτικά, ιδεολογικά και οικονομικά σε ένα μοντέλο ανάπτυξης που προέβαλλε τη συγκεκριμένη ουτοπία, είχαν την ανάγκη του (αναμενόμενου) θριάμβου στο CERN. Θα ξαναθύμιζε τις σχεδόν μαγικές ικανότητες της επιστήμης, τις σχεδόν χωρίς όρια ικανότητες της τεχνολογίας.
Η ζωή όμως τα έφερε ανάποδα.
* Ο Κώστας Γαβρόγλου είναι καθηγητής Ιστορίας των επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
 
Πηγή: http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=701574