Ο προσδιορισμός του νερού ως κοινωνικού αγαθού ή ως εμπορεύματος είναι θεμελιώδους σημασίας, διότι υπαγορεύει ευθέως τη δυνατότητα δημόσιας ή ιδιωτικής διαχείρισής του.

Η αντιπαράθεση για την ιδιωτική ή δημόσια διαχείριση του νερού δεν είναι καινούργια. Διεξάγεται εδώ και δεκαετίες σε όλο τον κόσμο. Τα τελευταία όμως χρόνια, αυτή η αντιπαράθεση δεν είναι πλέον μόνο θεωρητική. Υπάρχουν αποτελέσματα ερευνών, που προκύπτουν από συγκεκριμένες εφαρμογές διαφορετικών μοντέλων διαχείρισης σε πολλές και διαφορετικές χώρες του κόσμου.

Ποιά είναι τα αποτελέσματα από την ιδιωτική διαχείριση του νερού, όπου αυτή εφαρμόσθηκε παγκόσμια; Ποιά είναι τα αποτελέσματα από τη δημόσια ή/και κοινοτική διαχείριση του νερού; Τί συμπεράσματα προκύπτουν συγκρίνοντας τα αποτελέσματα αυτών των δύο βασικών μοντέλων διαχείρισης; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα, που θα επιχειρηθεί να απαντηθούν συνοπτικά στο κείμενο που ακολουθεί.

Το 2010, τα Ηνωμένα Έθνη δηλώνουν ότι η πρόσβαση σε καθαρό νερό και υγιεινή είναι ανθρώπινο δικαίωμα [1]. Μια δεκαετία πριν, είχε εκδοθεί η Ευρωπαϊκή Οδηγία – Πλαίσιο περί Υδάτων, η οποία μεταξύ άλλων: α) καθορίζει ότι το νερό δεν είναι εμπορικό προϊόν όπως οποιοδήποτε άλλο, αλλά θα πρέπει να θεωρείται κληρονομιά, β) προτρέπει τις χώρες να παρέχουν υπηρεσίες ύδατος σε λογική τιμή γι’ αυτούς που το χρειάζονται, γ) ενθαρρύνει όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στην προστασία και τη διαχείριση των υδάτων [2]. Το 2003, η Ελλάδα εναρμονίζει το εθνικό δίκαιο με τις διατάξεις αυτής της Οδηγίας [3]. Επίσης, με αφορμή το 6ο Παγκόσμιο Φόρουμ Νερού 2012, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δηλώνει ότι το νερό είναι κοινός πόρος της ανθρωπότητας και η πρόσβαση στο πόσιμο νερό είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα [4].

Πώς όμως υλοποιήθηκε μέχρι σήμερα και πώς θα υλοποιηθεί στο μέλλον αυτό το διεθνές θεσμικό πλαίσιο για το νερό, σε έναν κόσμο, όπου 884 εκατομμύρια άνθρωποι (περίπου το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού) δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και 2,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι (περίπου το 37% του παγκόσμιου πληθυσμού) δεν έχουν πρόσβαση σε συστήματα υγιεινής; [5] Ποιά μοντέλα διαχείρισης νερού θα αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα ενός κόσμου, όπου σε όλο σχεδόν το βόρειο ημισφαίριο δεν υπάρχει καμιά σπανιότητα νερού (ούτε φυσική ούτε οικονομική), ενώ υπάρχει οικονομική σπανιότητα νερού στο νότιο ημισφαίριο και φυσική σπανιότητα σε μια ζώνη που ξεκινά από τη βόρεια Αφρική και συνεχίζει στη μέση Ανατολή, στον Περσικό Κόλπο και φθάνει μέχρι την άκρη της Ασίας; [6].

Εδώ και 20 χρόνια, οι υποστηρικτές της ιδιωτικοποίησης των υπηρεσιών παροχής νερού, αντιμετωπίζοντας το νερό ως εμπόρευμα, υποσχέθηκαν παγκόσμια αυξημένες επενδύσεις και μεγάλη αποτελεσματικότητα στη διαχείριση του νερού παγκόσμια. Έτσι, το 2010, το 12% του παγκόσμιου πληθυσμού είχε νερό από ιδιωτικές εταιρείες [7]. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτό δεν συνέβη μόνο σ’ εκείνα τα μέρη του κόσμου, που υπάρχει φυσική ή οικονομική σπανιότητα, αλλά και στις ΗΠΑ και ιδίως στην Ευρώπη, που κανενός είδους σπανιότητα δεν υφίσταται.

Στις ΗΠΑ, η ιδιωτική ύδρευση ήταν κυρίαρχη μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Στη Γαλλία, από τα μέσα του 19ου αιώνα εφαρμοζόταν η σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού (ΣΔΙ) στη διαχείριση του νερού. Πρόκειται για το ονομαζόμενο «Γαλλικό μοντέλο». Στο «Γαλλικό μοντέλο» ΣΔΙ, οι επενδύσεις και η ιδιοκτησία των υποδομών ανήκουν στο δημόσιο και η διαχείριση – διανομή του νερού στον ιδιωτικό τομέα. Αυτό το μοντέλο αποτέλεσε κατά κύριο λόγο τη βάση για την ιδιωτικοποίηση διεθνώς της ύδρευσης και είχε μεγάλη οικονομική υποστήριξη. Από το 1989 η Παγκόσμια Τράπεζα προωθεί την ιδιωτικοποίηση. Για παράδειγμα, το 2002, την ενίσχυσε με 21,8 δισεκατομμύρια δολάρια σε 86 συστήματα ύδρευσης σε υπό ανάπτυξη χώρες.

Ποιά ήταν λοιπόν τα αποτελέσματα της ιδιωτικοποίησης; Από μια έρευνα για την ιδιωτικοποίηση στις ΗΠΑ, κατά την οποία εξετάσθηκαν τα 10 μεγαλύτερα συστήματα ύδρευσης στις ΗΠΑ, προέκυψε ότι έπειτα από 20 χρόνια ιδιωτικοποίησης, οι τιμές αυξήθηκαν 3 φορές πάνω από τον πληθωρισμό και οι λογαριασμοί νερού των νοικοκυριών κατά μέσο όρο τριπλασιάσθηκαν στα πρώτα 10 χρόνια [8]. Παρόμοια, μια έρευνα της ίδιας της Παγκόσμιας Τράπεζας κατέληξε ότι παγκόσμια οι ΣΔΙ απέτυχαν να μειώσουν τα τιμολόγια νερού και να αυξήσουν τις επενδύσεις σε υποδομές νερού [9].

Παντού, όπου υπήρξε ιδιωτικοποίηση, αυτή συνοδεύθηκε από υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, αύξηση της απώλειας νερού, υποβάθμιση των υποδομών και αύξηση των τιμών [7]. Ακόμα και το Παρίσι, που ήταν το διεθνές σύμβολο της ΣΔΙ, το 2010 επιστρέφει σε δημόσια διαχείριση και σε ένα χρόνο εξοικονόμησε 35 εκατομμύρια ευρώ και μείωσε 8% τις τιμές. Ύστερα από δεκαετίες ιδιωτικοποίησης της ύδρευσης, οι πόλεις στην Ευρώπη και σ’ όλο τον κόσμο εγκαταλείπουν πλέον την ιδιωτική διαχείριση (Βερολίνο, Μόναχο, Στουτγάρδη, Παρίσι, Γκρενόμπλ, Μπορντώ, Τουλούζ, Μονπελιέ, Μασσαλία, Λιλ, Βρέστη, Μπουένος Άιρες, Ατλάντα, Γιοχάνεσμπουργκ, Κοτσαμπάμπα κλπ) [10].

Το μοντέλο της σύμπραξης δημόσιου-κοινοτικού (ΣΔΚ) στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ δημόσιων φορέων, συνεταιρισμών, εργατικών σωματείων, ΜΚΟ και άλλων συλλογικοτήτων μιας κοινότητας. Δίνει έμφαση στη εμπλοκή της κοινότητας (των πολιτών) και στοχεύει στην ενδυνάμωση των δημόσιων υπηρεσιών ύδρευσης.

Έρευνες διεθνών φορέων από εφαρμογές σε όλο τον κόσμο, διαπιστώνουν ότι με την ΣΔΚ επιτυγχάνεται:

• Εκπαίδευση και ανάπτυξη ανθρώπινων πόρων

• Τεχνική υποστήριξη σε μεγάλο εύρος θεμάτων

• Βελτίωση αποτελεσματικότητας και οικοδόμηση θεσμικής αποτελεσματικότητας

• Χρηματοδότηση υπηρεσιών ύδρευσης

• Βελτίωση της συμμετοχής [11].

Επίσης, έρευνα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, κατά την οποία διενεργήθηκε σύγκριση μεταξύ εφαρμογών ΣΔΙ και ΣΔΚ διαπίστωσε τα εξής:

• Οι ΣΔΙ αυξάνουν τις τιμές νερού, κοστίζουν στους δήμους και δεν διευκολύνουν την παροχή νερού σε χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά

• Τα πλεονάσματα από τις ΣΔΚ επενδύονται στα συστήματα ύδρευσης αντί να διανεμηθούν κέρδη στους συμμετέχοντες φορείς

• Οι ΣΔΙ επικεντρώνονται σε βραχυπρόθεσμη εξοικονόμηση, ενώ οι ΣΔΚ κεφαλαιοποιούν έχοντας μεγαλύτερης διάρκειας αποτελέσματα στη λειτουργία της ύδρευσης

• Οι ΣΔΚ επιτυγχάνουν την εμπλοκή του συνόλου της κοινότητας – δήμος, καταναλωτές, συλλογικότητες της κοινότητας κλπ – γεγονός που μεγιστοποιεί την αποτελεσματικότητα και ισότητα των υπηρεσιών ύδρευσης [12].

Στο σημείο αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον να γίνει μια αναφορά στην αγορά του εμφιαλωμένου νερού, αφού 200 δισ. μπουκάλια εμφιαλωμένου νερού το χρόνο πωλούνται παγκοσμίως με κέρδη 60 δισ. € και στην ΕΕ η μέση κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού είναι 109 λίτρα/άτομο.

Η σημασία αυτής της αναφοράς έγκειται στο γεγονός ότι τα τελευταία 20 χρόνια οικοδομήθηκε μια αγορά εμφιαλωμένου νερού μέσω μια μεθοδικής και πολύ αποτελεσματικής δυσφήμησης του δημοσίου συστήματος ύδρευσης. Η δυσφήμιση του δημοσίου συστήματος ύδρευσης συμβάλλει ταυτόχρονα: α) στην ιδιωτικοποίηση του συστήματος ύδρευσης και β) στην άνοδο της αγοράς του εμφιαλωμένου νερού [13].

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο μεγαλύτερος παγκόσμιος εξαγωγέας εμφιαλωμένου νερού είναι η Γαλλία (με μεγάλη διαφορά από την Κίνα, που είναι δεύτερη), ενώ στους μεγάλους εισαγωγείς περιλαμβάνονται οι ΗΠΑ, Γερμανία, Αγγλία, Βέλγιο, Ιαπωνία κλπ [14].

Μια συστηματική επισκόπηση των παγκόσμιων ερευνών για τις εφαρμογές διαχείρισης του νερού, ακόμα και στις αναπτυγμένες χώρες, έδειξε ότι η υπόθεση της μείωσης κόστους με την ιδιωτικοποίηση της διαχείρισης δεν επιβεβαιώνεται. Παρόμοια, η υπόθεση της χρηματοδότησης, της μεταφοράς τεχνογνωσίας και νέων τεχνολογιών με την ιδιωτικοποίηση επίσης δεν επιβεβαιώνεται. Οι τιμές που ζητούν οι εταιρείες για να κάνουν κάτι τέτοιο είναι μη-βιώσιμες [15].

Η ίδια επισκόπηση διαπιστώνει ότι, στην πραγματικότητα το θέμα δεν είναι απλά: δημόσιο ή ιδιωτικό. Το θέμα είναι η κοινοτική ιδιοκτησία, έλεγχος και διαχείριση. Η καλή λειτουργία της ύδρευσης απαιτεί τοπικό δημοκρατικό έλεγχο και διαχείριση [15].

Συμπερασματικά, το νερό είναι κοινωνικό αγαθό. Ο ίδιος ο χαρακτήρας των υπηρεσιών νερού ευνοεί τη δημόσια-κοινωνική διαχείριση των συστημάτων νερού.

[1] UN News Centre, “General Assembly declares access to clean water and sanitation is a human right”, July 28, 2010

[2] Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΚ

[3] Νόμος 3199/2003 «Προστασία και διαχείριση των υδάτων – Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000». (ΦΕΚ Α΄ 280/9.12.2003)

[4] European Parliament resolution on the 6th World Water Forum in Marseille, 1.2.2012

[5] World Health Organization and UNICEF, “Progress on sanitation and drinking water: 2010 update”, 2010

[6] Population Reference Bureau, “World Population Data Sheet”, PRB, 2011

[7] Food and Water Europe, “Public-public partnerships. An alternative model to leverage the capacity of municipal water utilities”, 2012

[8] Food and Water Watch, “Selling out consumers: How water prices increased after 10 of the largest water system sales”, June 2011

[9] The World Bank, “Does private sector participation improve performance in electricity and water distribution?” 2009

[10] Leslie Franke and Herdolor Lorenz, “Water makes money. How private corporations make money with water”, Kernfilm, 2010

[11] Public Services International and Transnational Institute, “Public-public partnerships (PUPs) in water”, March 2009

[12] European Parliament, Directorate-General for External Policies of the Union, “A comparative evaluation of public-private and public-public partnerships for urban water services in ACP countries”, May 2010

[13] Corporate Accountability International “Think Outside the Bottle“, http://www.stopcorporateabuse.org/, 2004

[14] UN Comtrade online database, 2006

[15] Mildred E. Warner, Professor, Cornell University, USA, “Interview to Euractiv”, 2012