Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΕίναι γεγονός πως τα εγχειρήματα των από κάτω έχουν πληθύνει και καλύπτουν μια μεγάλη γκάμα δραστηριοτήτων σε όλους τους τομείς της παραγωγής. Στον πρωτογενή τομέα μικρές ομάδες παραγωγών συνεταιρίζονται και μικροί παραγωγοί μπαίνουν στην διαδικασία ανεύρεσης δικτύων διάθεσης των προϊόντων τους έχοντας ως γνώμονα την ποιότητα και ως ένα βαθμό την χαμηλή τιμή.Η συμπίεση της αγοράς, με τους μεσάζοντες να την λυμαίνονται ,δεν αφήνει περιθώρια ύπαρξης αυτών των αγροτών και η στροφή τους στην άμεση διάθεση δημιουργεί νέες συνθήκες στις παραγωγικές σχέσεις. Σχέσεις που δεν τις διαμορφώνει μόνο η ανάγκη λόγω κρίσης,αλλά και η δυναμική παρουσία των καταναλωτών που θέλουν να έχουν λόγο στον κύκλο της παραγωγής .Έτσι μπαίνουν νέα κριτήρια, όπως αυτά της τοπικότητας και των εργασιακών σχέσεων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στον τριτογενή τομέα ,με πιο μεγάλη δυναμική, λόγω της ιδιομορφίας και του χαρακτήρα της ελληνικής οικονομίας. Η πιο δύσκολη περίπτωση είναι αυτή του δευτερογενή που ενώ παρουσιάζονται μεγάλες ευκαιρίες και μάλιστα μπορούν να παρθούν εργοστάσια σχεδόν αμαχητί,παρ’ όλα αυτά ,ο γραφειοκρατικός συνδικαλισμός που έχει άλλους και εχθρικούς σχεδιασμούς, αλλά και η ατολμία των εργαζομένων της βάσης με τον συντηρητισμό να τους συνθλίβει , καθιστούν τα εγχειρήματα της συνεργατικής οικονομίας στη βιομηχανία ,όσο μπορούμε να μιλάμε για βιομηχανία στην Ελλάδα, μειοψηφικά στο σύνολο των εγχειρημάτων . Όλα τα εγχειρήματα , που έχουν αποτυπωθεί σε πάνω από 3000 με 100000 πολίτες να είναι ενταγμένοι σ αυτά,δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα στην κοινωνία που είχε συνηθίσει στην ανάθεση και στην παραίτηση παρ ‘ όλες τις μεταπολιτευτικές αναλαμπές της.Ας μην βιαζόμαστε όμως. Την τραγωδία του πρόσφατου παρελθόντος δεν θα την διαδεχτεί εύκολα ούτε η νέα αισιοδοξία ούτε η νέα απαισιοδοξία. Οι ελπίδες και οι κίνδυνοι ακόμα ακροβατούν κι αυτό το δείχνουν οι μεγάλες συζητήσεις που έχουν ξεσπάσει τόσο στο εσωτερικό των εγχειρημάτων όσο και μεταξύ τους.Αυτό μας βεβαιώνει πως το πεδίο είναι ανοικτό και οι κατευθύνσεις ακόμα εκκρεμείς.
Εδώ ανακύπτουν κάποια βασικά ζητήματα για έναν προβληματισμό που θα γειώνεται στις απαιτήσεις των καιρών και συνεπώς στον ρόλο που μπορούμε να διαδραματίσουμε σ’ αυτή την ρευστή πραγματικότητα.
ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ
Κατ αρχάς τα εγχειρήματα στο σύνολό τους ,αν παραβλέψουμε κάποιους απατεωνίσκους που κρύβονται ή θα κρυφτούν πίσω απ τον συνεργατισμό, δεν είναι ενιαία ούτε στο πλαίσιο ούτε στις κατευθύνσεις τους. Εκ των πραγμάτων λειτουργούν στο πλάι της επίσημης και αγοραίας οικονομίας και παλεύουν για την επιβίωσή τους. Η συμπίεση είναι διπλή. Σ αυτήν επιδρά τόσο η κοινωνική τους διείσδυση και η ακτίνα δράσης τους , που βρίσκεται αντιμέτωπη με την οργάνωση της αγοράς και με τον ανθρωπολογικό τύπο που κατασκεύασε και συνεχίζει να το κάνει ακάθεκτα, αλλά επίσης και σε συνάρτηση με το προηγούμενο, με τους μηχανισμούς της επιτηρούμενης νομιμότητας απ το κράτος και το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο που την οπλίζει.
Ασφαλώς και τα εγχειρήματα ως οικονομικές οντότητες,λειτουργούν ανταγωνιστικά με την επίσημη οικονομία, αλλά αυτό δεν μπορεί να καθορίσει ούτε την θέση μας ούτε την στάση μας απέναντί τους. Αυτό που θα τα καθορίσει είναι η πολιτική τους στόχευση και οι σχέσεις που προκύπτουν απ αυτή ως εμπράγματο αποτύπωμα απέναντι στην επίσημη οικονομία.
Ο ανταγωνισμός είναι σύμφυτος με τον καπιταλισμό σε όλα τα επίπεδα και πρωτίστως στο οικονομικό ,αλλά η ρίζα της πολιτικής του είναι κοινή για όλους τους ανταγωνιζόμενους που λειτουργούν με τους κανόνες του. Λίγο ενδιαφέρει αν αυτό γίνεται ατομικά ή συλλογικά ή συνεργατικά στην προκειμένη περίπτωση. Ο οικονομικός ανταγωνισμός των δικών μας εγχειρημάτων έναντι του κεφαλαίου είναι απόρροια του πολιτικού μας σχεδιασμού. Ρίζα της δικής μας πολιτικής είναι η καθολικότητα της ισότητας (λόγω- έργω) και της αλληλεγγύης. Αυτή καθορίζει την συμμετοχή μας μέσα στα εγχειρήματα και είναι αυτή που αλλάζει το έχειν και το είναι, σ όλο τον κύκλο της κοινωνικής αναπαραγωγής.
Συμπυκνώνοντας τις διαφορές πάνω στον πυρήνα της πολιτικής των εγχειρημάτων θα διακρίναμε δύο βασικούς δρόμους.
Ο ένας που δομείται ως συμπλήρωμα των μεγάλων κενών στο κυρίαρχο σύστημα παραγωγής και λειτουργεί αποσυμπιεστικά στις μεγάλες οξύνσεις που προκαλεί η ένταση της ανισότητας και της περιθωριοποίησης. Σ αυτή την περίπτωση η παραγωγή και οι παραγωγικές σχέσεις των εγχειρημάτων, ή παραμένει στο περιθώριο της επίσημης οικονομίας και δεν την απειλεί (στα όρια μιας νομιμοποιημένης αλλά χαμηλής έντασης παραοικονομίας) ή όσο δυναμώνει άλλο τόσο ενσωματώνει τους κανόνες της αγοράς και αφομοιώνεται απ αυτήν. Υπάρχει πληθώρα τέτοιων εγχειρημάτων που λειτουργούν ως ΜΚΟ της οικονομίας.
Ο άλλος δρόμος δομείται στην κατεύθυνση απεμπλοκής απ την αγορά και το κράτος ,για τον οποίο τα κενά της επίσημης οικονομίας αποτελούν προνομιακό πρωτογενές πεδίο πέρα απ τους κυρίαρχους κανόνες. Είναι το ορμητήριο, το έδαφος, μιας αναμέτρησης με το υπάρχον κοινωνικό-οικονομικό σύστημα που διεξάγεται καθημερινά με το εντός και το εκτός αυτής της διαδρομής.
Η πολιτική στόχευση ,το πρόταγμα, αποτελεί συνεπώς το μέτρο αξιολόγησης των εγχειρημάτων της κοινωνικής οικονομίας. Πολιτική στόχευση που είναι πάντα παρούσα σε κάθε βήμα σε κάθε βαθμίδα ανάπτυξης τους.
Αναμφίβολα η μεγάλη συζήτηση και το ενδιαφέρον παρουσιάζεται από τους κόλπους και στους κόλπους των εγχειρημάτων πέρα απ την αγορά και το κράτος. Αυτό είναι το διακύβευμα της απειλής του ρήγματος που έχει προκληθεί μέσα στην κρίση.
ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ
Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν σ αυτά τα εγχειρήματα αφορούν στην επιβίωση τους, η οποία με την σειρά της συναρτάται απ τον εγκλεισμό,την εσωτερική κατάρρευση και την καταστολή. Κι αν η τελευταία είναι το πεδίο αναμέτρησης στο εξωτερικό τους ,οι άλλες δύο είναι το πεδίο αναμέτρησης στο εσωτερικό τους.
Ο εγκλεισμός των εγχειρημάτων μπορεί να αναπαράξει της σχέσεις ισοτιμίας για κάποιο χρονικό διάστημα,αλλά το γεγονός ότι γίνονται πολιτικά αδιάφορα τα αποκόπτει απ τις συλλογικές κοινωνικές ανάγκες και διαδικασίες και όσο πιο πολύ αποδεσμεύονται απ αυτές ,άλλο τόσο κινδυνεύουν να διαβρωθούν απ τους κυρίαρχους ανταγωνισμούς. Οι αντοχές τους δοκιμάζονται σε ατομικό κι όχι σε συλλογικό-κοινωνικό επίπεδο μετατρέποντας τα εγχειρήματα σε ευνουχισμένες νησίδες.
Η εσωτερική κατάρρευση απ την μια έχει να κάνει με τις στρατηγικές επιλογές των εγχειρημάτων πάνω στις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες, που όσο δεν τις προσδιορίζουν καταντούν να αναπαράγουν τον ίδιο κόσμο με άλλο τρόπο, περνώντας σταδιακά στην ανυποληψία και τέλος στο περιθώριο. Απ την άλλη έχει να κάνει με τον βαθμό εσωτερικής συμμετοχής στις συλλογικές και ισότιμες διαδικασίες τους, που πέραν ενός ορίου ή δεν μπορούν να παρθούν αποφάσεις ή μπορούν να παρθούν αλλά δεν μπορούν να εφαρμοστούν και να υλοποιηθούν απ την κρίσιμη “μάζα” που καθιστά τα εγχειρήματα οριζόντια και λειτουργικά.
Εδώ υπεισέρχεται ακόμη η οργάνωση των εγχειρημάτων (που όσο απομακρύνεται απ την οριζοντιότητα και την λειτουργική κυκλικότητα της ευθύνης, τόσο αφήνει περιθώρια εσωτερικών ανταγωνισμών) αλλά και ο διαχειριστικός έλεγχος της πορείας τους (που η παράβλεψη ή η αδιαφορία μπορεί να τα οδηγήσει σε οικονομική κατάρρευση).
Τέλος η απειλή της καταστολής, οικονομικής ή φυσικής, μόνο σε μια ασπίδα μπορεί να προσκρούσει: στην κοινωνική και συμμετοχική αλληλεγγύη. Αυτή συναρτάται απ το μέγεθος της διαδραστικής διείσδυσης των εγχειρημάτων στην κοινωνία που απευθύνονται και αντιστρόφως. Αυτό μας επαναφέρει στο μέτρο αξιολόγησης τους που είναι η πολιτική τους στόχευση. Αν έχει μια σημασία το αποτέλεσμα της αναμέτρησης έχουν χίλιες σημασίες οι κοινωνικοί όροι και τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά που θα διαμορφωθούν σ αυτή τη συνάντηση.
Η ΔΙΚΤΥΩΣΗ
Παρ όλη την πληθώρα και τον πλουραλισμό των εγχειρημάτων η δικτύωση είναι δυσανάλογη με τον αριθμό τους. Εδώ πρέπει να αποσαφηνιστούν οι όροι της δικτύωσης.
Η δικτύωση δεν μπορεί να στηριχτεί μόνο σε μια κοινή διακήρυξη αρχών και θέσεων χωρίς αυτή να ριζώνει σ ένα υλοποιήσιμο αποτύπωμα πάνω στο οποίο θα δοκιμαστούν οι αρχές και οι θέσεις της κοινής πολιτικής στόχευσης και συνύπαρξης. Το πολιτικό πλαίσιο αυτού του αποτυπώματος δεν είναι απλώς η κοινή συνισταμένη των επιμέρους πλαισίων ή το άθροισμά τους ,δεν υπακούει στους κανόνες της μαθηματικής εξίσωσης.
Είναι μια νέα δημιουργία σύνθεσης των επιμέρους εγχειρημάτων που ταυτόχρονα τα ανασυνθέτει χωρίς να χάνουν την αυτονομία τους, η ύπαρξη της οποίας είναι προϋπόθεση της οριζόντιας δικτύωσης κι αυτή με την σειρά της προϋπόθεση της μη αυτονόμησής τους . Μέσα απ την δικτύωση τα εγχειρήματα γίνονται κάτι άλλο απ αυτό που ήταν πριν απ αυτήν. Αλλάζει η δυναμική :της εμβέλειας,της συμμετοχής,της δέσμευσης,της ευθύνης,των πολιτικών στόχων. Με άλλα λόγια αλλάζει το μήνυμα και ο συμβολισμός του μηνύματος. Και στην ρευστή εποχή που ζούμε το μήνυμα μπορεί να είναι πιο ισχυρό κι απ το υλικό αποτύπωμα της δικτύωσης.
Όταν μιλάμε για υλικό αποτύπωμα δεν εννοούμε τίποτα άλλο παρά ένα ή περισσότερα κοινά δευτερογενή εγχειρήματα ως δημιούργημα των πρωτογενών. Η γεωγραφική θέση (αποστάσεις) και ο απαραίτητος και λειτουργικός αριθμός των πρωτογενών μπορούν να καθορίσουν το είδος των δευτερογενών εγχειρημάτων ,αλλά ταυτόχρονα αυτό το είδος (παραγωγικό ή/και πολιτιστικό) πρέπει να είναι απότοκο και ενδογενών αλλά και ευρύτερων κοινωνικών αναγκών.
Αυτό έχει να κάνει με τον στρατηγικό πολιτικό σχεδιασμό (τι, πως και γιατί) αυτής της επιλογής. Προϋπόθεση αυτού του σχεδιασμού είναι να μην αναιρεί ή να μην αφομοιώνει τα υπάρχοντα εγχειρήματα στον βαθμό που ο ζωτικός τους χώρος τα καθιστά λειτουργικά και χρήσιμα, για να μην υποθηκεύεται η ύπαρξή τους από ένα νέο ανταγωνιστικό συγκεντρωτισμό.Τέτοιου είδους δευτερογενείς συνθέσεις δημιουργούν τους όρους για τριτογενείς κλπ, αγκαλιάζοντας ένα ευρύ γεωγραφικό φάσμα. Η διαδικασία αυτή της υλικής και πολιτικής όσμωσης των εγχειρημάτων, δημιουργεί απελεύθερους χώρους που όσο πολλαπλασιάζονται τόσο πιο πολύ το κυρίαρχο σύστημα θα νοιώθει την ανάσα τους.
Κι εδώ η γεωγραφική θέση του μηνύματος καταλύεται απ την δυναμική του. Κι αυτή η δυναμική δεν είναι ούτε μαθηματική, ούτε αιτιοκρατική, ούτε ορθολογική, αλλά πολιτική. Είναι η δυναμική μιας πολιτικής επιλογής που εντάσσεται στο γενικότερο σχέδιο ανατροπής του καπιταλισμού και της ζωής στον καπιταλισμό σε πολλά άλλα μέτωπα ταυτόχρονα (στους χώρους εργασίας,στην υπεράσπιση των δημόσιων χώρων,στην υπεράσπιση των κοινών αγαθών,κλπ), με στόχους που τους γεννά μεν η αναμέτρηση, αλλά ταυτόχρονα κυοφορούνται πριν απ αυτήν ως πρώτη “ύλη” της άλλης πρότασης.
Το απελευθερωμένο έδαφος (από ένα αγρόκτημα μέχρι ένα βουνό σαν τις Σκουριές, από ένα κοινωνικό χώρο μέχρι μιά συνέλευση γειτονιάς σε μία πλατεία κι από ένα εργαστήριο μέχρι ένα εργοστάσιο) απ τα δεσμά της αγοράς και του κράτους, οι αμεσοδημοκρατικοί θεσμοί της ισότητας μέσα σ αυτά τα εδάφη και οι παραγωγικές και πολιτιστικές δομές της συμμετοχικής αλληλεγγύης, είναι το τρίπτυχο ενός κόσμου υπαρκτού, που φτιάχνεται μέσα σ ένα κόσμο εχθρικό που μάχεται.
Ασφαλώς και τα υπάρχοντα οριζόντια εγχειρήματα ισότιμης κοινωνικής αναπαραγωγής απο μόνα τους δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, αλλά και ο κόσμος δεν μπορεί να αλλάξει αν αυτά συρρικνωθούν ή καταστραφούν, ιδιαίτερα στην παρούσα φάση, που τα τα κενά της σιγουριάς μιας έστω υποφερτής επιβίωσης, έχουν γίνει μαύρες τρύπες που καταπίνουν πληθυμούς.
Όλα καθορίζονται απ το τι κοινωνία θέλουμε, ποιά οργάνωση της κοινωνίας με ποιούς θεσμούς και ποιές δομές. Όποιος τα εναποθέτει στην “μεγάλη στιγμή” ήδη έχει στρώσει το χαλί σε μια νέα κυριαρχία επιφυλάσσοντας εκ προοιμίου για τον εαυτό του, φανταστικά ή πραγματικά, μια προνομιακή και “γλυκιά” σχέση μαζί της.
ΟΙ ΜΙΚΡΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ
Η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία και τα δίκτυά της,ενταγμένη μέσα σ αυτά τα πλαίσια, μπορεί να αποτελέσει την απάντηση στην καταστροφή και στην διάλυση της ζωής, που οι ρυθμοί επέλασης του καπιταλισμού επιταχύνει.
Θέλουμε μια κοινωνία αποκεντρωμένη,ισότιμη, αλληλέγγυα, οριζόντια και αμεσοδημοκρατική, η οποία θα στείλει την οικονομία εκεί που της αρμόζει.Ως μιά απ της δραστηριότητες του ανθρώπου και όχι ως η κύρια γύρω απ την οποία συναρθρώνεται,ερμηνεύεται και καθορίζεται ,το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον του. Μια κοινωνία απαλλαγμένη απ τον καταστροφικό μύθο της ανάπτυξης με το τεράστιο οικολογικό αποτύπωμα που δρα απεριόριστα σ ένα πεπερασμένο κόσμο,που κατασκευάζει τον ανθρωπολογικό τύπο του αθάνατου νάρκισσου σ ένα κόσμο θνητών.
Τα εγχειρήματα του παρόντος και τη δικτύωσή τους, πρέπει να τα δούμε ως απελευθερωτικά εργαστήρια παιδείας της κοινωνικής αναπαραγωγής και πυρήνες παραδείγματος του πολιτικού σχεδιασμού για μια κοινωνία των μικρών αυτόνομων κοινοτήτων.
Μικρές για να μπορεί να λειτουργήσει η διαβούλευση της ιδιαιτερότητας των κοινών και άμεσων προβλημάτων τους,η ισοτιμία στον λόγο,η αποτελεσματική λήψη αποφάσεων και η αμεσότητα της υλοποίησής τους μέσα από ανοικτές συνελεύσεις.
Αλληλέγγυες και συμμετοχικές γιατί μόνο έτσι μπορούν να υπάρξουν και να συνυπάρξουν.Η αλληλεγγύη τους είναι κοινωνικός όρος ύπαρξης ατομικής και συλλογικής κι όχι απλώς μια κρίσιμη στιγμή ανάγκης που προκύπτει από μια στέρηση.
Αμεσοδημοκρατικές και εξισωτικές όχι γιατί έτσι διασφαλίζεται εφάπαξ μια ελεύθερη κοινωνία,αλλά γιατί έτσι επιτρέπουν την δυνατότητα διαμόρφωσης των όρων της ελευθερίας.
Συνεπώς η άμεση δημοκρατία και η ισότητα δεν είναι γι αυτές ένα διαδικαστικό και περιορισμένο γεγονός ,αλλά καθολικός τρόπος οργάνωσης της κοινωνικής αναπαραγωγής σ όλες της βαθμίδες της.
Αυτόνομες γιατί έχουν τον πλήρη έλεγχο και την συλλογική δικαιοδοσία διατήρησης και αλλαγής, πάνω στους θεσμούς και στις δομές τους,γνωρίζοντας ότι είναι δικά τους δημιουργήματα που απορρέουν άμεσα απ αυτές κι αυτή η σχέση δεν εκχωρείται ως σχέση εξουσίας με τρίτον και στο όνομά τους.