του Πωλ Αριές
μετάφραση Θανάσης Πολλάτος
Μάγμα, περιοδική έκδοση για την αυτονομία και την ανθρώπινη δημιουργία, Τεύχος 5, Δεκέμβριος 2009
Liberation: Πώς αντιμετωπίζει ένας οπαδός της αποανάπτυξης τη σημερινή συγκυρία της χρηματοπιστωτικής, οικονομικής και κοινωνικής κρίσης;
Πωλ Αριές: Απ’ τη μια, αυτή η κρίση απωθεί ακόμα πιο μακριά το επείγον οικολογικό αίτημα… Είναι η ώρα να υπερασπιστούμε την αγοραστική δύναμη και τις θέσεις εργασίας. Αφήνουμε για αύριο την ιδέα πως θα έπρεπε όχι μόνο να μοιραζόμαστε καλύτερα την πίτα του πλούτου, αλλά και να αλλάξουμε τη συνταγή της, μιας και το αποτέλεσμα είναι εντελώς δύσπεπτο τόσο κοινωνικά όσο και οικολογικά. Η καλύτερη απόδειξη αυτού είναι η ανάκαμψη της αυτοκινητοβιομηχανίας. Γνωρίζουμε πως το αυτοκίνητο είναι οικολογικά καταδικασμένο, αλλά συνεχίζουμε να ενθαρρύνουμε τη χρήση του. Αυτή η κρίση κινδυνεύει επίσης να ενδυναμώσει το αίσθημα της ματαιότητας: ο καθένας γνωρίζει καλά πως ο ουρανός κινδυνεύει να μας πέσει στο κεφάλι και παρ’ όλα αυτά δεν ξέρουμε τι να κάνουμε. Από την άλλη, η σημερινή κρίση μας αποκαλύπτει πως ζούσαμε με ψέματα εδώ και δεκαετίες. Όχι, δεν είναι δυνατό να έχουμε μια απεριόριστη ανάπτυξη σε έναν πεπερασμένο κόσμο. Όχι, δε μπορούμε να επιταχύνουμε διαρκώς χωρίς αυτή η ταχύτητα να σταματήσει αναπόφευκτα τη στιγμή που θα έχει γίνει ανυπόφορη. Όχι, το μέλλον δεν είναι το πλανητικό χωριό, αλλά μια Ευρώπη όπου κάθε χώρα θα έχει τα μέσα για να ζήσει. Ο κόσμος δεν πιστεύει πια σε ένα λαμπρό μέλλον για τα παιδιά και τα εγγόνια του.
Οι νέοι επίσης αισθάνονται στα αζήτητα αυτής της κοινωνίας της αφθονίας. Μιλάνε με οργή για το γεγονός πως σπούδασαν τόσα χρόνια για να παίρνουν 700 ευρώ. Οι ιδέες της αποανάπτυξης γίνονται συνεπώς πιο εύκολα κατανοητές. Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε πολύ καλύτερα με πολύ λιγότερα. Πρέπει να οργανώσουμε την επιβράδυνση της κοινωνίας και τον επανεντοπισμό της. Πρέπει να ανακαλύψουμε ξανά, ατομικά και συλλογικά, το νόημα των ορίων.
Η κρίση μοιάζει με καλό νέο για τους αρνητές της ανάπτυξης;
Η κρίση δεν είναι ούτε καλό νέο ούτε ρεβάνς για την αποανάπτυξη. Δε σταμάτησα να μάχομαι ενάντια στην ιδέα του «παιδαγωγικού χαρακτήρα των καταστροφών», ιδέα αγαπητή στον οικονομολόγο Σερζ Λατούς. Στην πραγματικότητα, οι κρίσεις δημιουργούν συχνότερα Χίτλερ και Στάλιν παρά Γκάντι. Οι κρίσεις μας κάνουν να ξεχνάμε αυτά που ξέρουμε, όπως αποδεικνύει η ρελάνς της πυρηνικής ενέργειας. Η κρίση προκαλεί τόσο την υλική όσο και την ηθική αθλιότητα. Η Χάννα Άρεντ έλεγε πως δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από μια κοινωνία της εργασίας χωρίς εργασία. Θα προσέθετα πως δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από μια κοινωνία της ανάπτυξης χωρίς ανάπτυξη. Άρα, η κρίση είναι ταυτοχρόνως φορέας του χειρότερου και του καλύτερου.
Σε τι συνίσταται αυτό το καλύτερο;
Η κρίση μπορεί να είναι η ευκαιρία για να διαψευστούν όσοι ονειρεύονται μια κοινωνία της αφθονίας. Μπορεί να είναι η ευκαιρία για την αριστερά να επανορθώσει τη θεωρητική της καθυστέρηση. Η παγκόσμια αριστερά είναι στην πραγματικότητα σε ένα πολιτικό αδιέξοδο, γιατί είναι αγκιστρωμένη στην ιδέα της αύξησης της πίτας του ΑΕΠ η οποία προηγείται μιας δικαιότερης διανομής. Οι αρνητές της ανάπτυξης υποστηρίζουν αντιθέτως πως καθώς δεν είναι πια δυνατό να αυξήσουμε την πίτα. το ζήτημα της διανομής των πόρων, που αναβάλλεται διαρκώς, γίνεται τώρα περισσότερο από ποτέ αναπόφευκτο.
Δηλαδή;
Η πρώτη «αποανάπτυξη» που θέλουμε είναι εκείνη των κοινωνικών ανισοτήτων, αφού αυτή είναι η πρώτη προϋπόθεση για την αποδοχή των άλλων «αποαναπτύξεων». Όχι μόνο από έγνοια για την κοινωνική δικαιοσύνη αλλά και για να χτυπήσουμε τη σύγχρονη λογική της μίμησης του τρόπου ζωής των ευκατάστατων τάξεων από τις μεσαίες τάξεις, αφού αυτός ο μικροαστικός τρόπος ζωής είναι απλά αδύνατον να γενικευτεί. Αφού δε θα μπορούσαμε να ζούμε όλοι αύριο όπως οι πλούσιοι, χρειάζεται συνεπώς να ξαναμάθουμε να μοιραζόμαστε. Αφού ο πλανήτης δε μπορεί να αντέξει τρία δισεκατομμύρια ΙΧήδων, χρειάζεται να εγκαταλείψουμε τον πολιτισμό του αυτοκινήτου και να αναπτύξουμε κοινόχρηστες αστικές μετακινήσεις σχεδόν δωρεάν.
Η σημερινή κρίση είναι συστημική. Άρα δε μπορούμε να θεωρούμε πως θα βρούμε τη διέξοδο ρυθμίζοντας απλά μερικές δυσλειτουργίες. Έδειξα στο βιβλίο μου Αποανάπτυξη ή Βαρβαρότητα πως η κρίση που προμηνυόταν ήταν μια κρίση τόσο χρηματοπιστωτική, οικονομική, κοινωνική, πολιτική και θεσμική όσο και συμβολική. Πρέπει συνεπώς να μπορούμε να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα καινούργια ζητήματα που ανακύπτουν. Αυτό που τα συνδέει είναι η απώλεια της αίσθησης των ορίων. Η καπιταλιστική και παραγωγιστική μας κοινωνία έχει βουλιάξει παντελώς μέσα στην υπερβολή.
Το άτομο που είναι ανίκανο να θέσει τα όρια του θα χρειαστεί να τα αναζητήσει στο πραγματικό: επικίνδυνη οδήγηση, τοξικομανίες, αυτοκτονίες κ.λπ. Το ίδιο συμβαίνει και στην κοινωνία: ανίκανη να θέσει τα όρια της πρόκειται επίσης να τα αναζητήσει στο πραγματικό: έκρηξη των ανισοτήτων, εξάντληση των πόρων, υπερθέρμανση του πλανήτη κ.λπ. Το μεγάλο ζήτημα λοιπόν, είναι η ικανότητα μας να αναβιώσουμε την έννοια των ορίων, το οποίο σημαίνει να τελειώνουμε με τον οικονομισμό και την ιδεολογία της προόδου. Πρέπει αντιθέτως να προκρίνουμε τον πολιτισμό και την πολιτική. Τον πολιτισμό που μας θωρακίζει απέναντι στα πιο αρχαϊκά φαντάσματα (παντοδυναμία, ιδέα ενός κόσμου χωρίς όρια) και την πολιτική ως διαδικασία καθορισμού του νόμου, του πρώτου ορίου που συναντάμε μέσα στην κοινωνία.
Αυτή η κρίση είναι η ιδανική ευκαιρία ίσως για να ανοίξει ο δρόμος προς τέτοιες σκέφεις…
Ο απολογισμός μας απέναντι στην κρίση είναι στην πραγματικότητα αντιφατικός. Στα θετικά μπορούμε να τοποθετήσουμε το γεγονός πως λαμβάνεται υπ’ όψιν ο προβληματισμός μας από διαφορετικές πολιτικές, κοινωνικές και οικολογικές τάσεις και από μεγάλους θεσμούς όπως η Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών για τη διατροφή και τη γεωργία (FΑΟ), η οποία απαιτεί την απαγόρευση των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών από τον ΟΗΕ˙ αυτό μας θυμίζει πως το πρόβλημα δεν είναι να παράγουμε περισσότερα τρόφιμα αλλά να αποφύγουμε τη σπατάλη του ενός τρίτου από αυτά.
Μια νέα οικολογική αριστερά αναζητείται, αλλά δε βρίσκεται ακόμα στο ύψος των περιστάσεων. Δεν ξέρει ακόμα πως να συμβιβάσει τους οικολογικούς περιορισμούς με την έγνοια της για κοινωνική δικαιοσύνη και την ανάγκη αναγνώρισης της αξιοπρέπειας απέναντι σε μια κοινωνία της περιφρόνησης. Προτείνει, συνεπώς, τη δική της ροζ εκδοχή, κόκκινης ή πράσινης ανάπτυξης απέναντι στη μπλε ανάπτυξη του Σαρκοζί. Ο Αϊνστάιν έλεγε πως όταν στο κεφάλι μας έχουμε ένα σφυρί όλα τα προβλήματα μας φαίνονται καρφιά. Πρέπει λοιπόν να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας, να απο-αποικιοποιήσουμε το καταναλωτικό μας φαντασιακό. Το «όλο και περισσότερα» δεν είναι η λύση ούτε στο πλαίσιο του καπιταλισμού ούτε σ’ αυτό του σοσιαλισμού. Μιλάμε πια περισσότερο από ποτέ για «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα» και για «μέγιστο επιτρεπόμενο εισόδημα». Ο ίδιος ο Ομπάμα εμφανίζεται ως οπαδός ενός μάξιμουμ ετήσιου μισθού 200 000 δολαρίων.
Από τον Ομπάμα ως τον Μπορλό, όλος ο κόσμος αναφέρεται στις ιδέες των αρνητών της ανάπτυξης. Δε μοιάζει σα να πρόκειται για μόδα;
Όλος ο κόσμος διατείνεται πως είναι οικολόγος μετά την μασκαράτα της Γκρενέλ για το περιβάλλον. Η συνέπεια είναι να μιλάμε όλο και περισσότερο για πράσινη ανάπτυξη, για πράσινο καπιταλισμό, σαν να τα ξεχάσαμε εν ολίγοις όλα. Το χειρότερο είναι όταν η αποανάπτυξη περνάει σε συγκεκριμένα μίντια ως μια μέθοδος προσαρμογής στην κρίση. Σα να κάναμε διαφήμιση μεγάλων εκπτώσεων και χαμηλών τιμών, δηλαδή να μαζέψουμε τα αποφάγια μας για τους πιο φτωχούς. Η αποανάπτυξη δεν είναι μια στρατηγική ατομικής ή συλλογικής προσαρμογής στην αθλιότητα του κόσμου. Δεν υπόσχεται συνταγές για να ζούμε με λιγότερα και ελπίδες για να μπορέσουμε να ξανακαταναλώνουμε αύριο όπως πριν. Δεν είμαστε τίποτα τσιγκούνηδες και χαιρέκακοι καταναλωτές· είμαστε πολιτικοί αγωνιστές που θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο. Δε δίνουμε συνταγές για να μάθουμε να σφίγγουμε καλύτερα το ζωνάρι διατηρώντας το χαμόγελο. Δεν ανήκουμε στην ιερή συμμαχία σωτηρίας του συστήματος. Καλλιεργούμε τη μη συναίνεση, γιατί θεωρούμε το σύστημα πραγματικά άσχημο, ανήθικο και επικίνδυνο.
Οι αρνητές της ανάπτυξης δυσκολεύονται να συγκροτηθούν πολιτικά. Πώς το εξηγείτε;
Προτείναμε στο Μέτωπο της Αριστεράς (Κόμμα της Αριστεράς και Κομουνιστικό Κόμμα Γαλλίας) και στο Νέο Αντικαπιταλιστικό Κόμμα (ΝΡΑ) να κάνουν τοπικά κάποιες εξαιρέσεις παραχωρώντας τη θέση του επικεφαλής του ευρωπαϊκού ψηφοδελτίου σε έναν αρνητή της ανάπτυξης για να δείξουν πως η αριστερά έχει ξεμπερδέψει με τον παραγωγισμό. Ο μεγάλος κίνδυνος θα ήταν οι πολιτικές δυνάμεις να εκμεταλλευτούν κάποιες από τις απόψεις μας επιχειρώντας να «πρασινίσουν». Η ελπίδα μου ήταν πως τα κόμματα της αριστεράς θα έπαιρναν στα σοβαρά τα ζητήματα που θέτει η αποανάπτυξη όπως και την προσπάθεια για την εξεύρεση λύσεων που κάνουμε εδώ και χρόνια. Η αποτυχία των διαπραγματεύσεων με το Νέο Αντικαπιταλιστικό Κόμμα από τη μια και με το Μέτωπο της Αριστεράς από την άλλη, αποδεικνύει πως αυτές οι εκφάνσεις της αριστεράς δεν στέκονται ακόμα στο ύψος των περιστάσεων.
Δεν είναι ακόμα έτοιμες να διακόψουν τη σχέση τους με το παραγωγιστικό παθητικό τους ή δεν πιστεύουν πως ο κόσμος είναι έτοιμος γι’ αυτό. Έχουμε προτείνει στο Κόμμα της Αριστεράς να ονομαστεί Κόμμα της οικολογικής Αριστεράς. Θα θέλαμε το Νέο Αντικαπιταλιστικό Κόμμα να ονομαστεί Νέο Αντικαπιταλιστικό και Αντιπαραγωγιστικό Κόμμα. Μας είπαν πως η οικολογία είναι κάτι το αυτονόητο κι έτσι δε χρειάζεται καν να αναφερθεί. Προσέθεσαν επίσης πως τότε θα έπρεπε να λέγεται και αντιρατσιστική και αντισεξιστική, λες και η αριστερά είχε υπάρξει σεξιστική και ρατσιστική όπως υπήρξε και παραμένει παραγωγιστική και προσκολλημένη στην κατανάλωση. Ο χώρος της αποανάπτυξης ευθύνεται επίσης για αυτή την αποτυχία λόγω της πολιτικής του ανωριμότητας, του ιδεολογικού σεχταρισμού του και λόγω της άρνησης του να δεσμευτεί πολιτικά.
Τι λόγους θα είχατε για να φτιάξετε κόμμα;
Το να μετράς τις δυνάμεις σου είναι πρώτα απ’ όλα ένας πολιτικός εξαναγκασμός στη δημοκρατία. Αν η αλήθεια βρίσκεται στη συμμετοχή, συνεπώς στις ψηφοφορίες, χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε τη γενική ψηφοφορία. Το χρειαζόμαστε ακόμα περισσότερο στο βαθμό που έχουμε εμπιστοσύνη στη δύναμη των ιδεών μας, στην ικανότητα μας να πείθουμε και να κερδίζουμε την πλειοψηφία των πολιτών στον αγώνα μας. Το να οργανωθείς είναι επίσης ο μόνος τρόπος σήμερα για να σε αναγνωρίσουν ως συνομιλητή. Αυτή τη στιγμή, η μοναδική χρησιμότητα των αρνητών της ανάπτυξης είναι να υποχρεώσουν το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων να τοποθετηθούν απέναντι σε αυτή την πολιτισμική μετάλλαξη. Θα υπάρξουν στη συνέχεια διάφορες εκδοχές της αποανάπτυξης, άλλες της αριστεράς και άλλες της δεξιάς, ακόμα και της ακροδεξιάς.
Ανήκω ψυχή τε και σώματι στην αριστερά και αυτή παραμένει η οικογένεια σκέψης μου. Σκέφτομαι ωστόσο πως αυτό το πέρασμα από την άρνηση της ανάπτυξης της είναι απαραίτητο. Διαφορετικά, η αριστερά είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί όχι μόνο εξαιτίας της ανόδου των νέων δημοκρατών, αλλά επίσης εξαιτίας και της ανικανότητας της να ξεμπερδέψει με το παραγωγιστικό παθητικό και το παραγωγιστικό παρελθόν της. Η αριστερά οφείλει να γίνει οικολογική τη στιγμή που ο όρος έχει απολέσει το νόημα του. Ο μόνος τρόπος να είμαστε σήμερα οπαδοί της πολιτικής οικολογίας είναι να απορρίπτουμε την ανάπτυξη.
Πώς διαρθρώνεται η αποανάπτυξη;
Σύμφωνα με τρεις μορφές αντίστασης. Πρώτα η εθελούσια απλότητα, η οποία συνίσταται στο να ζούμε τηρώντας τις αξίες μας. Αυτό είναι μεν αυτονόητο, αλλά μια ολόκληρη πολιτική παράδοση ανέβαλλε για την επαύριον της Μεγάλης Νύχτας τη Επανάστασης αυτή την απαραίτητη αλλαγή του τρόπου ζωής και καθώς αυτή η μεγάλη νύχτα έμοιαζε συχνά μονάχα με κάποια μικρά χλωμά πρωινά, δεν αλλάξαμε τελικά τίποτα το σπουδαίο. Η έννοια αυτή έχει λοιπόν θετικό περιεχόμενο, όπως να μην έχουμε αυτοκίνητο, να εργαζόμαστε λίγο κ.λπ.
Αλλά αν κάναμε μόνο αυτό, η εθελούσια απλότητα θα ήταν διπλά επικίνδυνη, θα ωθούσε τους αρνητές της ανάπτυξης να ζουν σαν μια καινούργια ελίτ, σαν καινούργιοι Καθαροί, να ανταγωνίζονται για το ποιος θα κάνει την περισσότερη αποανάπτυξη. Η αποανάπτυξη θα μετατρέπονταν έτσι από πολιτικός λόγος σε μια θρησκευτική λογική.
Η δεύτερη παγίδα θα ήταν να επιβεβαιώσουμε τη διαίρεση της κοινωνίας και την τάση της προς πόλωση. Ο στόχος μας δεν είναι να δημιουργήσουμε για τους εαυτούς μας μια συγκεκριμένη ουτοπία, αλλά να αλλάξουμε συνολικά την κοινωνία. Άρα, οι συλλογικοί πειραματισμοί είναι πραγματικά απαραίτητοι. Χρειάζεται να κατασκευάσουμε εναλλακτικές στις μειοψηφίες, στα περιθώρια αλλά και στην καρδιά της κοινωνίας.
Πρέπει ωστόσο να ξέρουμε πως ο καπιταλισμός έχει μια εξαιρετική ικανότητα αφομοίωσης. Καταχράστηκε την ιδέα του μικροδανεισμού για να επεκτείνει την εμπορευματοποίηση. Διέστρεψε την βιολογική γεωργία και την έκανε βιο-βιομηχανία. Τέλος, ένα τρίτο επίπεδο αντίστασης, πολιτικό αυτή τη φορά είναι αναγκαίο.
Ποιο;
Πρέπει να εφεύρουμε ένα πολιτικό παράδειγμα ικανό συνδέσει τον υπολογισμό των περιβαλλοντικών εξαναγκασμών με τη φροντίδα για κοινωνική ισότητα και την ανάγκη αναγνώρισης απέναντι σε μια κοινωνία η οποία λειτουργεί όλο και περισσότερο με βάση την περιφρόνηση. Η ιδέα της δωρεάν παροχής αγαθών για καλή χρήση, απέναντι στην υπερκοστολόγηση ή την απαγόρευση της κακής χρήσης, μου φαίνεται να εγκαθιδρύει τη βάση της επαναθεμελίωσης μιας πραγματικά εναλλακτικής πολιτικής.
Όχι μόνο γιατί μας επιτρέπει να απαντήσουμε στα αντικαπιταλιστικά και αντιπαραγωγιστικά διακυβεύματα. αλλά επίσης επειδή είναι σε θέση να προκαλέσει την επιθυμία, μιας και θα κάνουμε τη δωρεάν παροχή αληθινά ακαταμάχητη. Καθώς το πόσιμο νερό θα γίνεται όλο και πιο σπάνιο κατά τον 21° αιώνα, έχουμε ένα λόγο παραπάνω για να καταστήσουμε την κανονική χρήση δωρεάν και για να απαγορεύσουμε την κακή χρήση, όπως η σπατάλη, που δε συμβαίνει μόνο στα γκολφ.
Ποιος είναι ο αντικειμενικός ορισμός της χρήσης και της κακής χρήσης;
Είναι στο χέρι των πολιτών να αποφασίσουν σε όλα τα επίπεδα τι αποτελεί κανονική και τι υπερβολική κατανάλωση. Η αποανάπτυξη είναι συνεπώς ένας τρόπος να δώσουμε τροφή στη συμμετοχική δημοκρατία, διαφορετικά θα είναι μονάχα μια αυταπάτη ανίκανη να κινητοποιήσει τον πληθυσμό και να του δώσει την εξουσία. Γι’ αυτό, χρειάζεται να πάρουμε την εξουσία. Αν αποτύχουμε πολιτικά, θα είναι και από δικό μας λάθος. Είμαστε σε μια περίοδο ολικής ανασύνθεσης, η αριστερά βρίσκεται πάντα σε αδιέξοδο: το πλειοψηφικό «όχι» στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα δε θα εκπροσωπηθεί ή θα εκπροσωπηθεί ελάχιστα, στις προσεχείς ευρωεκλογές. Μπορούμε να καταλογίζουμε ό,τι θέλουμε στην καταναλωτική κοινωνία, αλλά δεν την φτάνουμε ούτε στο μικρό της δαχτυλάκι ως προς τις επιθυμίες που μπορεί να δημιουργεί. Αυτή η κοινωνία ξέρει πως να κυριεύει την επιθυμία: πέσαμε εδώ μέσα πριν από εβδομήντα χρόνια και θέλουμε κι άλλο. Για την αποανάπτυξη απομένει να κάνει το πρόταγμά της πραγματικά επιθυμητό.