ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ*

 Το πρώτο ερώτημα που θα πρέπει να τεθεί είναι αν όντως σήμερα, υπό τους όρους και τις συνθήκες μιας κοινωνίας που ήδη έχει προσχωρήσει στην παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων, στην κοινωνία των πληροφοριακών δικτύων, στα πλέγματα της βιοπολιτικής και της κατανάλωσης, καθώς επίσης μιας κοινωνίας πλήρους μαζοποίησης του υποκειμένου, αν όντως λοιπόν σε μια τέτοια κοινωνία μπορεί να γίνεται λόγος για κοινωνική αναμέτρηση, τουλάχιστον με την έννοια που είχε ο όρος αυτός στο παρελθόν, στην πολιτική σκέψη και στον κοινωνικό στοχασμό.
Ας μου επιτραπεί να θυμίσω τα λόγια ενός παλαιότερου πολιτικού στοχαστή, του Hans Schneider: “Η εποχή μας βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα πληροφοριακό χάος, που οδηγεί στην έλλειψη προσανατολισμού και στην αυθαιρεσία στη λήψη αποφάσεων. Τα σύγχρονα μέσα μαζικής πληροφόρησης μεταδίδουν πολιτικές ειδήσεις εξαιρετικής σημασίας, στο ίδιο επίπεδο και ανακατεμένες με τη διαφήμιση, το ΠΡΟ-ΠΟ, τις σατιρικές φιγούρες και τα αποτελέσματα των αθλητικών συναντήσεων. Τα πληροφοριακά πυρά της διαφήμισης και της προπαγάνδας, που σκοπεύουν και επιδρούν έως το βάθος της ψυχής και τα οποία δεν μπορεί κανένας ν’ αποφύγει, παίρνουν χαρακτήρα όλο και περισσότερο ολοκληρωτικό. Όταν πια η σκέψη δεν είναι σε θέση να αιτιολογήσει λογικά τις αποφάσεις, πιέζεται ακόμη περισσότερο από την πρόσθετη επίκληση στον πρωτογονισμό του ατόμου” [“Το Μέλλον δεν Περιμένει”].
Το συμπέρασμα για εμάς σήμερα είναι ασφαλώς ότι, κάτω από αυτές τις συνθήκες και όρους, κινδυνεύει τόσο η κοινωνία όσο και η Δημοκρατία, από μια πλήρη αποσύνθεση και πολλαπλή κατάτμηση του ιστού που συνέδεε την κοινωνία με τη Δημοκρατία, τουλάχιστον κατά το διαφωτιστικό πρόταγμα, το οποίο είχε υφάνει, έστω και χαλαρά, αυτόν τον ιστό. Κατά συνέπεια, πράγματι ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας της “παρδαλής αγελάδας”, για να θυμηθώ τον Nietzsche, της σύγχρονης μαζοκοινωνίας και του σύγχρονου μαζοατόμου, το οποίο δεν είναι πλέον ικανό να ξεφύγει από τα διασταυρούμενα πληροφοριακά πυρά, και δεν είναι σε θέση να κατατάξει και να συσχετίσει τις πληροφορίες, κατά τρόπον ώστε να τις ενσωματώσει στη συνείδησή του, ο χαρακτήρας λοιπόν αυτός ασφαλώς δεν μας επιτρέπει να μιλούμε για κοινωνική αναμέτρηση, με την κλασσική έννοια του όρου.
Οι μηχανισμοί ελέγχου που εκφράζονται, μέσω της βιοπολιτικής, ενός ελέγχου που το μαζοάτομο εσωτερικεύει και εν συνεχεία τον προβάλλει ως αξίωση της δικής του δήθεν ελευθερίας, έχουν υπερβεί ακόμη και την ικανότητα της γλώσσας να εκφράζει τις υποκειμενικές επιθυμίες, αλλά και τις παραστάσεις εν γένει που δημιουργεί ο κοινωνικός βίος. Το μαζοάτομο έχει περιπέσει ήδη στην κατάσταση του ατομικού κορεσμού.
Αυτή ακριβώς η κατάσταση ατομικού κορεσμού είναι που εντέλει αποδυναμώνει, αποπροσανατολίζει και αποδομεί τη συλλογικότητα, σε βαθμό μάλιστα που η συλλογικότητα να κινδυνεύει να φθάσει -αν δεν έχει φθάσει ήδη- στον βαθμό μηδέν της ενεργητικότητάς της. Αλλά η συλλογικότητα είναι αναμφισβήτητα η vis formandi, η γενεσιουργός δύναμη, της κοινωνικής αναμέτρησης. Με την υποχώρηση λοιπόν της συλλογικότητας και την αύξηση του ατομικού κορεσμού, η κοινωνική αναμέτρηση, κατά το μέτρο που εξ ανάγκης δραστηριοποιείται, παίρνει έναν χαρακτήρα σπασμωδικότητας, ευκαιριακότητας και εφημερότητας, και κατ’ αυτόν τον τρόπο εύκολα μπορεί να αποπροσανατολισθεί – να αποκτήσει στοιχεία τα οποία, μολονότι φαίνονται να υπηρετούν την άρνηση της κυριαρχίας, εν τούτοις διευκολύνουν την κυριαρχία και τις εξουσιαστικές δομές ή παρέχουν άλλοθι για μεγαλύτερη πίεση πάνω στις κοινωνικές ομάδες, ή εν πάση περιπτώσει σε συναθροίσεις κορεσμένων ατόμων, που ψευδεπιγράφως αποκαλούνται, λόγω ιστορικής αδρανείας, κοινωνικές ομάδες.
Από την άλλη μεριά, η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία είναι εκείνη που εν πολλοίς στηρίζει, μέσω μιας ιδεολογικά παραμορφωμένης όψης των γεγονότων, τη βιοπολιτική και τους θεσμούς της. Μέσω της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, το κορεσμένο μαζοάτομο των πληροφοριακών δικτύων εκχωρεί τον εαυτό του στις θεσμικές διαδικασίες της βιοπολιτικής, και η Δημοκρατία λειτουργεί πλέον ως το αναγκαίο πρόσχημα της κοινωνίας του ελέγχου και της κατάτμησης και αποδόμησης της κοινωνικής αναμέτρησης. Η ιστορική ατομικότητα διαλύεται μέσα στη δίνη του εσωτερικευμένου ελέγχου και μέσα στον καταιγισμό των πληροφοριακών πυρών, που καθιστούν τον έλεγχο δυνατόν, επειδή προσφέρουν ομοιώματα (simulacra) συμπεριφορών, δράσεων και δραστηριοτήτων…
Ωστόσο, η κοινωνική αναμέτρηση προϋποθέτει ένα ισχυρό Εμείς, το οποίο ακυρώνει το κορεσμένο υποκείμενο. Και για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Lucien Goldman, “δεν υπάρχει Εμείς, παρά εκεί που υπάρχει αυθεντική κοινότητα”. Δηλαδή, πέρασμα από την πλαστή κατάσταση το Εγώ και Εσύ στο αυθεντικό και συνειδητό Εμείς. Ένα Εμείς που δεν δρα μέσω αποκλεισμών της ετερότητας, ή των ετεροτήτων, αλλά αντίθετα ενσωματώνει διαλεκτικά την ετερότητα μέσα στο σχέδιο και την προοπτική του. Αυτό, εξάλλου, είναι το οντολογικό θεμέλιο της αυθεντικής κοινότητας, αντίθετα προς τις ιδεολογικές, ιστορικές ή άλλες καταχρήσεις και παραποιήσεις της, τόσο συχνές στο παρελθόν αλλά και στο κατατετμημένο παρόν μας.
Πιστεύω ότι από το σημείο αυτό και πέρα πρέπει να αντιμετωπισθεί το ερώτημα περί της κοινωνικής αναμέτρησης. Διότι, πράγματι, το πρόβλημα της κοινωνίας και της Δημοκρατίας είναι η σχέση του ανθρώπου με τους άλλους ανθρώπους, ή πάλι με τα λόγια του Goldman, “το γεγονός ότι το ατομικό ‘Εγώ’ δεν υπάρχει παρά στο δεύτερο πλάνο της κοινότητας”. Και βέβαια, θα πρέπει να διευκρινίσω ότι μιλούμε για αυθεντικές κοινότητες εκλεκτικής συγγένειας που δρουν για την κοινωνία, και όχι με την κοινωνία με το παραχαραγμένο πρόσωπο και προσωπείο της.
Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να ελπίζουμε σε μια εξανάσταση της συλλογικότητας – σε μια υπέρβαση του κορεσμένου ατόμου μέσω του συλλογικού Εμείς, που ενδιαφέρεται για τις θεμελιώδεις στάσεις ζωής των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων, απέναντι στις ουσιώδεις αξιακές κλίμακες, οι οποίες τώρα έχουν καταρρεύσει υπό την πίεση και το βάρος του ελέγχου και των θεσμικών του θεμελιώσεων. Οπότε, η κοινωνική αναμέτρηση γίνεται εκ νέου ζήτημα ουσίας για την κοινωνία και τη φωνή του Δήμου.
Ίσως φανεί σε κάποιους ότι αποφεύγω τον όρο “άμεση Δημοκρατία”. Ίσως ναι, ίσως όχι. Ναι – διότι, κατά την αντίληψή μου, η άμεση Δημοκρατία υπήρξε αξίωση του παρελθόντος πράγματι σπουδαία, καθώς διευκόλυνε αποφασιστικά την εγκαθίδρυση αξιακών κλιμάκων ουσιωδών για την ίδια την έννοια της Δημοκρατίας. Αλλά, βέβαια, δεν είναι δυνατόν να επανασυσταθεί, και μάλλον είναι δύσκολο να υποστηρίξει κάποιος την υπαρξιακή σπουδαιότητά της, για το παρόν και για το μέλλον. Όχι – διότι η εξανάσταση της συλλογικότητας για την κοινωνία και όχι με την κοινωνία αφήνει ελεύθερα να υποφώσκουν σημαντικά στοιχεία άμεσης Δημοκρατίας. Άρα, πρόκειται για μια καινούργια αξίωση, η οποία διόλου δεν μπορεί να εγκλωβιστεί στον σκαντζόχοιρο του ορισμού της άμεσης Δημοκρατίας με την παρελθούσα χρήση της, αλλά αντίθετα, με αφετηρία το παρελθόν της άμεσης Δημοκρατίας, προβάλλει μια νέα δυναμική της συλλογικότητας και του εξεγερμένου υποκειμένου, ενάντια στην κατάσταση του κορεσμού και της εσωτερίκευσης της ανελευθερίας.
Η νέα δυναμική της συλλογικότητας αξιώνει την πρόσβλεψη προς ένα μέλλον, το οποίο δεν-είναι-ακόμη, αλλά μέσω της συνέργειάς του με τις λανθάνουσες δυνάμεις του παρόντος αποκαθιστά την κοινωνία ως πεδίο αντιπαράθεσης και αναμέτρησης, και τη Δημοκρατία ως έκφραση της φωνής του Δήμου, δηλαδή, της φωνής του ανθρώπινου υποκειμένου, το οποίο έχει στερηθεί αυτή τη φωνή εξ αιτίας της εκχώρησης του εαυτού του, και άρα της αυθεντικότητάς του, σε ένα πλέγμα δομών αντιπροσώπευσης και βιοπολιτικής.
Ο Walter Benjamin μας έχει μιλήσει για τη συνέργεια παρελθόντος και παρόντος, προκειμένου ν’ αφυπνισθεί η κοιμώμενη συλλογικότητα. Κοιμώμενη, διότι η παρούσα κατάστασή της αφ’ ενός μεν δεν έχει συνείδηση του εαυτού της, αφ’ ετέρου δε διότι το παρόν δεν έχει ενεργοποιηθεί σε συνέργεια με το παρελθόν της. Με άλλα λόγια, η αφύπνιση της απενεργοποιημένης παρούσας συλλογικότητας προϋποθέτει και προαπαιτεί τη συνέργεια δυνάμεων που έρχονται από το παρελθόν (π.χ. κατακτήσεις και θέσμισης της άμεσης Δημοκρατίας και της ιστορικής ατομικότητας), αλλά μέσα σε μια θεμελιώδη και ουσιαστική συνάντηση με δυνάμεις που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στο μη-είναι-ακόμη του παρόντος. Ασφαλώς, μια τέτοια αφύπνιση διαγράφει την τροχιά της μέσα από μια ουτοπική ορμή και θύελλα, που παρασύρει το κορεσμένο υποκείμενο προς το μέλλον και το αποδεσμεύει από τον εσωτερικευμένο έλεγχο και την εκχώρησή του στα πλέγματα της πληροφορίας και της βιοπολιτικής.
Αλλά η ουτοπική ορμή δεν βρίσκεται εκτός της ιστορίας και του πεδίου δράσης του ιστορικού υποκειμένου. Αντίθετα μάλιστα. Γίνεται δύναμη κινητήρια, δύναμη θέσμισης αξιακών κλιμάκων και δύναμη πλήρωσης ψυχικών, συναισθηματικών και επιθυμητικών δυναμικών του εξεγερμένου και απελευθερωμένου υποκειμένου. Με τα λόγια του Gersom Scholem: “Η ουτοπία θεμελιώνεται πάντοτε στο παρελθόν για να εγείρει ελπίδες αποκατάστασης”.
*Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής φιλοσοφίας
Αναδημοσίευση από: http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=718418