του Φρέντρικ Κάουφμαν*

 μετάφραση: Μάνος Αυγερίδης

Οι κερδοσκόποι μπορούν ήδη να ποντάρουν στο χιόνι, τον αέρα και τη βροχή μέσω των σχετικών με τον καιρό Συμβολαίων Μελλοντικής Εκπλήρωσης (future markets, εφεξής στο κείμενο: ΣΜΕ), τα οποία πωλούνται και αγοράζονται στο Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων του Σικάγου. Η αγοραστική αξία των καιρικών φαινομένων αυξήθηκε κατά 20% από το 2010 στο 2011. Αλλά ο τομέας παραμένει μικρός: 11,8 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό ασήμαντo ακόμα. Ακόμα κι έτσι, τα συμβόλαια αυτά δείχνουν την πρόθεση της Γουώλ Στρητ να μετατρέψει τη Μητέρα Φύση σε μητέρα του τζόγου.
Κάποιοι περιβαλλοντολόγοι υποστηρίζουν πως η κοστολόγηση του τρεχούμενου νερού μπορεί να είναι ο καλύτερος τρόπος για να προστατευθούν τα αποθέματα του πλανήτη. Όσο περισσότερο κοστίζει τόσο λιγότερο θα σπαταλιέται. Στην πραγματικότητα, η λογική της χρηματιστικοποίησης των πολύτιμων πόρων διέπει τα Οικονομικά των Οικοσυστημάτων και της Βιοποικιλότητας (The Economics of Ecosystems and Biodiversity-TEEB), μια διεθνή πρωτοβουλία που συγκροτήθηκε υπό την αιγίδα του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ και την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Γερμανίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ολλανδίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Ιαπωνίας. Τα ΤΕΕΒ σκοπεύουν να υπολογίσoυν την αξία των οικοσυστημάτων μέχρι το τελευταίο τρισεκατομμύριο δολάρια, ριγιάλ ή γιουάν. Και, στη συνέχεια, υπάρχει η κίνηση PES (Payments for Environmental Services) — κίνητρα για την προώθηση υπηρεσιών οικοσυστήματος (ή περιβάλλοντος), η οποία αναφέρεται σε αγαθά όπως ο αέρας που αναπνέουμε και το νερό που πίνουμε. Ανάμεσα στους πολλούς υποστηρικτές αυτού του πλαισίου, βρίσκονται η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών.

Η επιτυχία της Γουώλ Στρητ στην εξαργύρωση της φούσκας των τροφίμων, η ανικανότητα της Ουάσινγκτον στη ρύθμιση της παγκόσμιας αγοράς παραγώγων και η πίεση να εμπορευματοποιηθεί η φύση μέσω των ΤΕΕΒ και της PES συνέκλιναν σε ένα κοινό πλαίσιο αυτό το καλοκαίρι, όταν η ξηρασία έπληξε τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μαζί ήρθε και μια σειρά καταστροφολογικές κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές προβλέψεις: μέχρι το 2035 στη Γη θα υπάρχουν τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι που θα αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα με το νερό· η λειψυδρία θα εξελιχθεί σε μόνιμο φαινόμενο, οι πυρκαγιές θα είναι ανεξέλεγκτες, οι μουσώνες θα γίνουν όλο και πιο απρόβλεπτοι και οι χιονοπτώσεις θα μειωθούν δραματικά, καθώς οι χειμώνες θα γίνονται όλο και πιο θερμοί.
Την ίδια στιγμή, το νερό γίνεται ολοένα και πιο απαραίτητο σε ένα ευρύ φάσμα βιομηχανικών κλάδων, από την υδροηλεκτρική ενέργεια και το fracking (μια νέα μέθοδος άντλησης πετρελαίου ή αερίου από έναν πέτρωμα με διοχέτευση υγρού) μέχρι τη ζυθοποιία και την κατασκευή ημιαγωγών. Οι υδρολόγοι προειδοποιούν ότι οι δείκτες στους πίνακες του νερού μειώνονται σε όλη την Ασία. Πολιτικοί επιστήμονες προβλέπουν συγκρούσεις με αντικείμενο την ιδιοκτησία και τη χρήση των ποταμών των Ιμαλαΐων, ενώ στη Νεμπράσκα όλοι γνωρίζουν ότι η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα Ογκαλάλα, στις μεσοδυτικές ΗΠΑ, μειώνεται με ανησυχητικούς ρυθμούς.
Οι συνέπειες είναι ολέθριες: καταστροφή των υδάτινων οικοσυστημάτων, εξαφάνιση αναρρίθμητων ειδών και κίνδυνος τοπικών και διεθνών συγκρούσεων — ο εφιάλτης των «πολέμων του νερού» του 21ου αιώνα. Τι θα κάνει η Αίγυπτος αν η Αιθιοπία αποκόψει τον Μπλε Νείλο; Τι θα συμβεί όταν η Υεμένη γίνει η πρώτη χώρα που θα ξεμείνει από νερό; Η σύντομη απάντηση είναι: σίγουρα, κάτι κακό.
Αποκάλυψη τώρα!
Οι επενδυτές όλων των αποχρώσεων λατρεύουν την ατμόσφαιρα «Αποκάλυψης». Ανάμεσα στις ρωγμές της βίας και του χάους, βλέπουν ευκαιρίες για περισσότερο χρήμα. Τις μέρες αυτές, τα μεγαλύτερα κέρδη δεν προκύπτουν απ’ τις αγοραπωλησίες πραγματικών προϊόντων (όπως τα άλογα, τα σιτηρά ή τα αυτοκίνητα), αλλά από τη διαχείριση αόριστων εννοιών όπως ο κίνδυνος ή οι εγγυημένες δανειακές υποχρεώσεις. Ο πλούτος ρέει από χρηματοπιστωτικά εργαλεία που βρίσκονται μακριά από την πραγματικότητα.
Η επένδυση σ’ έναν δείκτη νερού είναι τώρα πιο δημοφιλής από ποτέ. Υπάρχουν πάνω από 100 δείκτες οι οποίοι μετρούν την αξία των αποθεμάτων των επιχειρήσεων που έχουν σχέση με το νερό, όπως οι επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, επεξεργασίας λυμάτων και αφαλάτωσης. Πολλοί προσφέρουν υγιείς αποδόσεις. Ως εκ τούτου, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο πιέζουν τα κράτη να ιδιωτικοποιήσουν τους πόρους τους: τις λίμνες, τα ρυάκια και τις δεξαμενές της Αργεντινής, της Βολιβίας, της Γκάνας, του Μεξικού, της Μαλαισίας, της Νιγηρίας και των Φιλιππίνων. Ποια καλύτερη εγγύηση κερδοφορίας από την αποφασιστικότητα των πολυεθνικών να αποκομίσουν έσοδα από κάτι χωρίς το οποίο κανείς δεν μπορεί να ζήσει;
Έτσι, το καλοκαίρι αυτό, καθώς οι φυτείες καλαμποκιού από την Ουκρανία μέχρι το Κάνσας μαραίνονταν, καθώς οι ελλείψεις στο μπέικον έγιναν πρωτοσέλιδο και οι πιο τολμηροί τάιζαν τις αγελάδες τους με γλυκά, ένα νέο μήνυμα εμπεδώθηκε: στο μέλλον, το πιο σπουδαίο προϊόν του πλανήτη δεν θα είναι ο χρυσός, το στάρι ή το λάδι· θα είναι το νερό. Το αξιοποιήσιμο νερό. Αν και το να κατέχεις μερίδια σε δείκτες εισηγμένων εταιριών είναι ωραίο πράγμα, και το νερό σίγουρα προσφέρει προβλέψιμα κέρδη, δεν θα ήταν πιο αποτελεσματικό αν μπορούσε να μεταφραστεί σε ισοδύναμο μετρητών; Πιθανώς, αν σκεφτούμε τους συντηρητικούς επενδυτές και τους κερδοσκόπους, θα πρέπει να υπάρξει μια αγορά εμπορεύματος στο νερό, όπως για τον χρυσό ή τα σιτηρά — ένα σύστημα ανταλλαγής ΣΜΕ, στο οποίο οι διαβεβαιώσεις για τη μεταφορά ή την αποδοχή νερού σε κάποιο συγκεκριμένο μελλοντικό χρόνο να μπορούν να αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης όπως τα μετρητά.
Από ορισμένες οπτικές γωνίες, το νερό αποτελεί πολύ πιθανό υποψήφιο για ένα ΣΜΕ στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων. Πρώτον, ανταποκρίνεται στην προϋπόθεση της εμπορευσιμότητας — το εμπόρευμα που αντλείται από μια λίμνη, ένα ποτάμι ή ένα ρυάκι είναι λίγο-πολύ το ίδιο με αυτό που συλλέγεται από ένα παγόβουνο, τον υδροφόρο ορίζοντα ή σε μια στέρνα. Σύντομα, το νερό θα εξασφαλίσει και τη δεύτερη προϋπόθεση της εμπορευσιμότητας: θα γίνεται ολοένα και πιο ρευστό, δηλαδή μετατρέψιμο σε μετρητά. Προφανέστατα, επίσης, το νερό είναι παγκόσμιο. Η διαχείριση των λεκανών απορροής των ποταμών αποτελεί το ίδιο κρίσιμο θέμα στον Βόλτα όσο και στον Σενεγάλη. Από τη σκοπιά του χρήματος, δεν υπάρχει διαφορά αν ο ποταμός είναι ο Γουαδαλκιβίρ της Ισπανίας, ο Ροδανός της Γαλλίας, ο Νίγηρας ή ο Σακραμέντο στην Καλιφόρνια.
Οι οικονομικοί αναλυτές αντιλαμβάνονται ότι, όπως και τα παραδοσιακά προϊόντα –τα πολύτιμα μέταλλα, για παράδειγμα–, το αξιοποιηθέν νερό του μέλλοντος θα είναι τόσο σπάνιο που θα πρέπει να εξορυχθεί, να μεταποιηθεί, να συσκευαστεί και, το κυριότερο, να κυκλοφορήσει σε όλο τον κόσμο. Και ξέρουν, επίσης, ότι πάντα θα υπάρχει ζήτηση για νερό. Αυτή είναι η ουσία της σκέψης γύρω από μια παγκόσμια αγορά ΣΜΕ στο νερό.
Η ιστορία του νερού και του χρήματος
Το 1996 σηματοδοτεί τη διάβαση του Ρουβίκωνα για την ιστορία του νερού και του χρήματος. Το νερό από τα Γουέστλαντς της Καλιφόρνιας αρδεύει καλλιέργειες που παράγουν τρόφιμα αξίας περίπου ενός δισ. δολαρίων τον χρόνο· με έκταση 2 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, αποτελεί τη μεγαλύτερη γεωργική υδάτινη περιοχή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1996, στα Γουέστλαντς άρχισε να λειτουργεί ένας ηλεκτρονικός πίνακας ανακοινώσεων για τους αγρότες, ώστε να πουλούν και να αγοράζουν τα δικαιώματά τους στο νερό της περιοχής μέσω του προσωπικού τους υπολογιστή. Η ανταλλαγή δικαιωμάτων στο νερό μέσω ενός λάπτοπ θεωρείται τώρα κάτι δεδομένο — όπως κάποτε τα εμπορεύματα μπορούσαν να αγορασθούν και να πωληθούν μόνο στα μαγαζιά του Σικάγο ή της πόλης του Κάνσας, και τώρα διακινούνται από κατόχους διδακτορικών στα μαθηματικά σε εταιρείες κεφαλαίων αντιστάθμισης κινδύνου στο Κονέκτικατ. Αν και όταν το νερό γίνει ένα διαπραγματεύσιμο παράγωγο, θα συναντήσει το αργό πετρέλαιο, τα αεροπορικά καύσιμα και το σογιέλαιο — και θα ανταλλάσσεται οποτεδήποτε, οπουδήποτε, από οποιονδήποτε.
Το να βγάζει κανείς χρήματα από μια βρύση σημαίνει πως το τρεχούμενο νερό πρέπει να αποκτήσει μια τιμή, η οποία θα ισχύει οπουδήποτε αυτό γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης· μια παγκόσμια τιμή που να μπορεί να λειτουργεί ρυθμιστικά διαμέσου των ηπείρων. Εκείνοι που, στη Βομβάη ή το Μανχάταν, αντιλαμβάνονται την αυξανόμενη αξία του νερού στην παγκόσμια οικονομία θα κερδοσκοπήσουν πάνω στο υποτιμημένο αυτό «περιουσιακό στοιχείο», και οι επενδύσεις τους θα ανεβάσουν το κόστος παντού. Μια καταστροφή σχετιζόμενη με το νερό στην Κίνα ή την Ινδία –και τα επισιτιστικά προβλήματα, η πολιτική αστάθεια και η ανθρωπιστική κρίση που σίγουρα θα ακολουθήσουν– θα έχει ως αντίκτυπο μια ραγδαία αύξηση των τιμών από το Λονδίνο ως το Σίδνεϋ. Έτσι θα κερδίσουν οι τραπεζίτες.
Οι οικονομολόγοι έχουν αρχίσει να διαμορφώνουν μια παγκόσμια αγορά ΣΜΕ με βάση το νερό. Οι ασφαλιστικές εταιρείες που ασχολούνται με τις πλημμύρες σίγουρα θα θελήσουν να αγοράσουν μερίδια τα οποία θα μπορούσαν να μετριάσουν τον κίνδυνο οικονομικών απωλειών. Στην πραγματικότητα, κάθε οργανισμός που δραστηριοποιείται σε μια κοιλάδα ποταμού, οπουδήποτε, πιθανώς θα συμμετάσχει. Οι αγρότες θα θελήσουν να αντισταθμίσουν τα στοιχήματά τους ότι θα βρέξει ή δεν θα βρέξει, όπως και οι ψαράδες. Όσο για τους κερδοσκόπους, ξέρουμε ποιοι είναι και πώς θα κινηθούν.
Αυτή τη στιγμή, κανένας δεν διαπραγματεύεται ΣΜΕ νερού, αλλά αυτό δεν θα κρατήσει για πολύ· με μια σπίθα, η αγορά θα πάρει φωτιά. Καθώς οι οικονομικές απώλειες της πολιτείας του Τέξας από την πρόσφατη ξηρασία υπολογίζονται σε 10 δισ. δολάρια, ακαδημαϊκοί επεξεργάζονται ήδη θεωρίες για το πώς το νερό του Ρίο Γκράντε θα μπορούσε να αναπροσαρμοστεί για μια αγορά ΣΜΕ. Μετά τις περσινές πλημμύρες στην Ταϋλάνδη, που προκάλεσαν οικονομικές απώλειες 46 δισ. δολαρίων συνολικά, η Επιτροπή Ασφαλειών και Συναλλάγματος της χώρας διερεύνησε τη δυνατότητα χρηματοοικονομικών παραγώγων σε συνάρτηση με τις βροχοπτώσεις και τα φράγματα. Η κατασκευάστρια ημιαγωγών Intel θα μπορούσε να είχε ενδιαφερθεί — το χώμα και η λάσπη που φαίνεται ότι σταμάτησε την παραγωγή μικροτσίπ στην Ταϋλάνδη κόστισε στην εταιρεία περίπου ένα δισ. δολάρια.
Η διαπραγμάτευση ΣΜΕ θα επεκταθεί από τα παρθένα ποτάμια μέχρι τις ημιπαράνομες αναθυμιάσεις των φυτικών στερεών αποβλήτων. Θεωρητικοί του εμπορεύματος στην Ελβετία έχουν κάνει τα πρώτα βήματα για τη δημιουργία αγορών που θα δραστηριοποιούνται σε ΣΜΕ νερού προερχόμενου από λύματα. Η ομάδα αυτή αποκαλεί το σχέδιό της «ηθική αγορά ΣΜΕ νερού». Κατά την άποψή μου, είναι μια χρηματοοικονομική πλατφόρμα για την πώληση επεξεργασμένου νερού στον πλειοδότη.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα ΣΜΕ θα προκύψουν από την αποτίμηση της σχετικής έλλειψης ή αφθονίας νερού, βασισμένης στον δείκτη της στάθμης του νερού στα φράγματα, τη μέση τιμή του υετού και άλλες παραμέτρους ή προβλέψεις. Στο τέλος, αν η βιομηχανία φυσικού αερίου μπορεί να πληρώσει περισσότερα για το νερό από τους καλλιεργητές σόγιας, τότε το νερό θα πάει στην άντληση φυσικού αερίου, και όχι στη σόγια.
Τα καλά νέα: έξω από το βασίλειο της εμπορευματικοποίησης

Δεν είναι εύκολο να φανταστούμε τον απόηχο μιας παγκόσμιας αγοράς ΣΜΕ νερού. Όμως, είναι λίγο-πολύ ξεκάθαρο ότι ένας τέτοιος τζόγος στον τομέα του νερού θα αφήσει καλλιέργειες που θα διψούν, οδηγώντας διεθνώς τις τιμές των τροφίμων πολύ υψηλότερα από τα υψηλά των τελευταίων πέντε ετών.
Τα καλά νέα είναι ότι, σε αντίθεση με τις αποτυχημένες προσπάθειες για ρύθμιση των αγορών παραγώγων στα τρόφιμα, υπάρχουν περιθώρια να γίνει κάτι καλύτερο στην περίπτωση του νερού. Έχουμε άφθονα παραδείγματα χρήσης του νερού έξω από το βασίλειο της καθαρής εμπορευματοποίησης. Ένα από τα καλύτερα έχει αναπτυχθεί στην κοιλάδα του Ρουρ στη Γερμανία. Αυτό τον παραποτάμιο πόρο δεν τον διαχειρίζεται η αόρατος χειρ της αγοράς, αλλά ο Συνεταιρισμός του Ρουρ, ένα συλλογικό σώμα που χαράσσει πολιτική και αποφασίζει. Σε αυτό μετέχουν, μέσω αντιπροσώπων και συνεργατών, δήμοι, επαρχίες και επιχειρήσεις της περιοχής. Ένα σύνολο από 543 ενδιαφερόμενα μέρη διαπραγματεύονται τα τέλη υδροληψίας και τις χρεώσεις για τη ρύπανση. Η πολιτική μπορεί να είναι βρώμικο πράγμα, αλλά λειτουργεί. Δυστυχώς, σε μια δημοκρατία αυτός είναι ο μόνος τρόπος.
Δεν υπάρχει εύκολη λύση ή πανάκεια σε σχέση με τις ανάγκες νερού παγκοσμίως, και πολύ περισσότερο σε σχέση με την παγκόσμια επιχείρηση παραγώγων, η οποία έχει αποδειχθεί τελείως αναξιόπιστη όσον αφορά τα στεγαστικά δάνεια, πόσο μάλλον σχετικά με το πιο πολύτιμο αγαθό. Δεν υπάρχει καμία ανάγκη να ξεκινήσει μια αγορά ΣΜΕ στο νερό μόνο και μόνο για να προκληθεί ακόμα μεγαλύτερη οικονομική παραφροσύνη, που φαίνεται να αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια εξορθολογισμού. Τούτη τη φορά, ήρθε η ώρα η επιχείρηση αυτή να σταματήσει πριν καν αρχίσει.
*συνεκδότη του περιοδικού «Ηarpers», ειδικού σε ζητήματα επισιτισμού, για την εμπορευματικοποίηση του νερού διεθνώς και τη σημασία του της μη κερδοσκοπικής διαχείρισής του. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο διεθνούς κύρους περιοδικό «Νature», στις 24.10.2012.
Αναδημοσίευση από: http://enthemata.wordpress.com/2012/11/04/kaufman/