(Απόσπασμα από το κείμενο «Αλλάζει όντως ο κορωνοϊός τις σύγχρονες κοινωνίες;» – από το 12ο τεύχος του Προτάγματος, που κυκλοφορεί)

Αν κανείς, κατά τις αναδιφήσεις του στα ενδότερα του νεοελληνικού υπαρκτού σουρεαλισμού, άκουγε τις εκπομπές του Γ. Τράγκα κατά τη διάρκεια των δύο λοκντάουν, δεν θα μπορούσε να προσπεράσει τη χρήση αριστερίστικου λεξιλογίου εκ μέρους του λαϊκού αγωνιστή με τα μπλουζάκια Ραλφ Λόρεν και τ’ ακριβά ρολόγια: «Η ιατρική τυραννία ως εργαλείο ελέγχου του πληθυσμού», «φασιστικό καθεστώς», «οι χιτλερικοί» κ.λπ. Τα ίδια ακριβώς δήλωνε κι ο Φώτης Τερζάκης, υπό ένα ομολογουμένως πιο εκλεπτυσμένο ύφος: «Είμαστε όλοι αιχμάλωτοι στα χέρια του ολοκληρωτικού κράτους που στο όνομα της δημόσιας υγείας αντλεί το δικαίωμα να μετατρέψει ολόκληρη την κοινωνία σε ένα υγειονομικά ελεγχόμενο Άουσβιτς»[1]. Τη σύμπλευση αυτή μεταξύ αριστερισμού και παραδοσιακής Δεξιάς ή συντηρητισμού το είδαμε και στην περίπτωση Νεορθόδοξων που παρέθεταν το γνωστό κείμενο του Αγκάμπεν[2], για ν’ αντιταχθούν στο αίτημα κλεισίματος των εκκλησιών, αλλά και των πρελάτων της Καθολικής Εκκλησίας που τόνιζαν ότι «ο κορωνοϊός είναι μια πρόφαση για τον περιορισμό των θεμελιωδών ελευθεριών»[3]. Αντίστοιχη στάση ακολούθησαν και οι περίφημοι «Αυτόνομοι» –με τα antifa τους νεανικά παραρτήματα–, με τη σταθερή γραμμή ότι η πανδημία συνιστά κατασταλτικό μέτρο αλλά κι έναν αντι-εμβολιακό λόγο που θυμίζει Ραχήλ Μακρή[4].

Ευτυχώς αρκετός κόσμος εντός του αναρχικού Χώρου άσκησε κριτική σε αυτές τις παρανοϊκές θεωρίες[5]. Ας μη λησμονούμε ωστόσο ότι, στην πραγματικότητα, τα όσα φαιδρά και ταυτοχρόνως οικτρά είπαν κι έκαναν οι «Αυτόνομοι», συμπυκνώνουν με τον πιο καθαρό τρόπο τη φιλοσοφική «αλήθεια» του Χώρου: ο μαχητικός κι εκδικητικός αντι-μικροαστισμός, η ταύτιση των δυτικών κρατών με τον «ολοκληρωτισμό» ή ο διάχυτος φουκωισμός συνιστούν στοιχεία του ιδεολογικού και κοσμοθεωρητικού DNA αυτού του χώρου – «Θα στέλνεις sms μέχρι και για να τρως. Αυτό δεν είναι ιός, είναι φασισμός» έγραφε αναρχικό τρικάκι που μοιράστηκε κατά την πρώτη καραντίνα.

α) Ο φόβος απέναντι στο χάος

Όλες αυτές οι θεωρίες βασίζονται στην ιδέα πως η πανδημία είναι «φτιαχτή», ότι πρόκειται για έναν ακόμα ελιγμό της «Κυριαρχίας» προκειμένου να κλειδωθούν οι πληθυσμοί στα σπίτια τους και να μην αντιδρούν – ασχέτως αν εδώ και καιρό οι εν λόγω πληθυσμοί δεν δείχνουν ν’ αντιδρούν ιδιαίτερα στο οτιδήποτε. Όλοι τους φαντασιώνονται μεγαμηχανές και πανοπτικά συστήματα επιτήρησης, ιατρικές και βιοτεχνολογικές δικτατορίες, περιγράφοντας τη «νέα δυστοπική πραγματικότητα που μεθοδικά εγκαθιδρύεται από το κράτος και το κεφάλαιο επ’ ευκαιρία της εμφάνισης του νέου κορωνοϊου»[6], ενώ είναι προφανές ότι περί του αντιθέτου πρόκειται: ακόμη κι οι τυφλοί είδαν ότι, αν κάτι φανερώνει η πλήρης ανικανότητα ακόμη και των πιο ανεπτυγμένων κρατών –πλην ορισμένων εξ αυτών που είχαν ήδη εμπειρία από πανδημίες αλλά και πληθυσμούς υπέρ του δέοντος πειθαρχημένους, όπως ορισμένες ασιατικές χώρες– να διαχειριστούν την πανδημία και τις συνέπειές της, αυτό είναι το χάος που βαθαίνει και η ολική κατάρρευση που πιθανόν να έρχεται. Όταν μπροστά σε μια τέτοια κρίση παγκόσμιου βεληνεκούς οι περισσότερες κυβερνήσεις κινήθηκαν μεταξύ μικροπολιτικής και βραχυπρόθεσμης, αρπακτικής προσοδοθηρίας, από τη μια μεριά, και πλήρους ανοργανωσιάς και σπασμωδικότητας, από την άλλη, είναι προφανές ότι κανείς πλέον δεν ελέγχει τίποτε. Το δόγμα των σύγχρονων ολιγαρχιών είναι «ό,τι φάμε, ό,τι πιούμε κι ό,τι αρπάξει ο κώλος μας».

Ενδεικτικό είναι από αυτή την άποψη το παράδειγμα της Γαλλίας, ενός ευρωπαϊκού κράτους με μακρά οργανωτική παράδοση, στο οποίο η νεοφιλελεύθερη αποσάρθρωση έχει προχωρήσει σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με τα αγγλοσαξωνικά κράτη και το οποίο έχει αξιόλογη οικονομική ισχύ. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Εθνοσυνέλευσης αλλά και αρκετές μαρτυρίες δημάρχων και τοπικών αξιωματούχων, αυτό που παρατηρήθηκε είναι ακριβώς το αντίθετο από μια ολοκληρωτική δυναμική: η απουσία, η αδυναμία, η κοντόθωρη πολιτική και εν τέλει η εγκατάλειψη της κοινωνίας από την κρατική μηχανή και την ολιγαρχία γενικότερα[7].

Το ιατρικό, βιοτεχνολογικό και φαρμακευτικό λόμπι όχι μόνο δεν προσπαθεί να μας ελέγξει μέσω «ύποπτων» εμβολίων και της επιβολής κάποιας ιατρικής τυραννίας, αλλά στην πραγματικότητα βαδίζει κι αυτό ανεξέλεγκτο, δίχως επαφή με τις ανάγκες της κοινωνίας και δίχως να υποτάσσεται, ως προς τις επιλογές του, σε καμία εξουσία. Αντίστοιχα, η μεγάλη φαρμακοβιομηχανία όχι μόνο δεν έχει κάποιο μακροπρόθεσμο σχέδιο υποδούλωσης των πληθυσμών αλλά, αντιθέτως, κερδοσκοπεί μπλοκάροντας την πραγματική ιατρική έρευνα, όποτε την κρίνει οικονομικώς ασύμφορη. Εν προκειμένω, έχει δίκιο ο Ντέιβις όταν παρατηρεί: «Η Big Pharma ισχυρίζεται ότι προστατεύεται απέναντι στους αντιμονοπωλιακούς νόμους, διότι είναι η βασική κινητήρια δύναμη της φαρμακευτικής έρευνας, όταν, στην πραγματικότητα, δαπανά περισσότερο στη διαφήμιση παρά σε έρευνα και ανάπτυξη. Τα πρωτοποριακά φαρμακευτικά προϊόντα και εμβόλια που διαθέτει στην αγορά, συνήθως αναπτύσσονται πρώτα σε μικρές, δυναμικές εταιρείες βιοτεχνολογίας, οι οποίες με τη σειρά τους αξιοποιούν την έρευνα από δημόσια πανεπιστήμια. Η Big Pharma, στην ουσία, είναι κερδοσκοπικός, μη παραγωγικός καπιταλισμός (rentier capitalism), ένα εμπόδιο στην αναδυόμενη επανάσταση, στον βιολογικό σχεδιασμό και την παραγωγή εμβολίων»[8]. Στον βαθμό που σήμερα οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες κινητοποιήθηκαν για την παραγωγή εμβολίων, είναι ακριβώς επειδή –πέραν της κρατικής χρηματοδότησης που ήδη έλαβαν– ξέρουν ότι θα τα μοσχοπωλήσουν στις τρομοκρατημένες κυβερνήσεις.

Τούτη η προοπτική προκαλεί τρόμο, αν το καλοσκεφτεί κανείς: μια πανδημία μαστίζει το πιο ανεπτυγμένο κομμάτι του κόσμου, θερίζοντας κομμάτια της άμεσης περιφέρειάς του (όπως η Λατινική Αμερική), και οξύνει την ήδη υπάρχουσα πολυδιάστατη κρίση του (οικολογική, οικονομική, επισιτιστική). Κι απέναντι σε τούτη την πρωτόφαντη κατάσταση οι κυρίαρχες τάξεις κοιτούν μόνο πώς θα πλιατσικολογήσουν ακόμα περισσότερο τον πλανήτη, εκμεταλλευόμενες τη γενική αναστάτωση. Αυτό το δυστοπικό κι ιδιαίτερα αγχωτικό σενάριο είναι που ξορκίζουν οι θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες παρουσιάζουν με αξιοσημείωτη επιμονή τον κόσμο ως ορθολογικό «Σύστημα» και καλοκουρδισμένη μηχανή. Μπορεί η μηχανή αυτή ν’ απεργάζεται το κακό μας (ο «καπιταλισμός ως μηχανή καταστροφής» κ.ο.κ.), ωστόσο παραμένει ένα ον ορθολογικό και προβλέψιμο. Αντιθέτως, η ιδέα πως κανείς πλέον δεν κουμαντάρει το καράβι, πως όχι μόνο το πηδάλιό του είναι αχρηστευμένο μα και πως ο καπετάνιος έχει πουλήσει κοψοχρονιά την πυξίδα, αποτελεί σενάριο πολύ πιο δυσκολοχώνευτο και αγχογόνο.

β) Στρουθοκαμηλισμός απέναντι στην περατότητα του πλανήτη

Σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο η εμμονή αυτή ν’ αρνούμαστε την πραγματικότητα συνδέεται και με τις δύσκολες αλήθειες που η πανδημία μάς αναγκάζει να παραδεχτούμε, σε ό,τι αφορά στον τρόπο ζωής και τις συνήθειές μας. Διότι, αν ζούμε πλέον στην εποχή των «συνδημιών», εξυπακούεται πως η έκταση του οικολογικού μας αποτυπώματος έχει πλέον άμεσα φονικές παρενέργειες. Πράγμα που, με τη σειρά του, συνεπάγεται πως το οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο αλλά και το σύνολο αξιών που οδηγούν στη μεγέθυνση αυτή, θα πρέπει ν’ αλλάξουν ριζικά. Είναι προφανές, υπό αυτή την έννοια, ότι όλες αυτές οι αντιδράσεις συνιστούν σύμπτωμα ψυχολογικής φύσεως, που έχει ως στόχο να συγκαλύψει όλες αυτές τις βασικές και θεμελιώδεις παραδοχές. Είναι τούτη η άρνηση της πραγματικότητας που θρέφει ακόμη την πίστη και την ελπίδα των πληθυσμών ότι το μοντέλο της κοινωνίας της κατανάλωσης, βασισμένο στην έλλειψη ορίων και την εκκόλαψη ενός αδηφάγου ατόμου, θα μπορούσε να διαιωνίζεται απρόσκοπτα εις το διηνεκές.

Σ’ αυτόν τον στόχο άλλωστε τείνει η παγκόσμια οικονομία: όχι περιορισμός των ορέξεών μας, αλλά περαιτέρω χρήση της τεχνολογίας με σκοπό την υπέρβαση των ορίων που μας θέτουν η περιβαλλοντική κατάρρευση κι η δημογραφική κρίση. Για παράδειγμα, η ερημοποίηση της ενδοχώρας, η εξάντληση των καλλιεργήσιμων γαιών, η αδυναμία εκτροφής ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού ζώων για σφαγή, με σκοπό την εξυπηρέτηση της υπερβολικής κατανάλωσης κρέατος μέσα στον ανεπτυγμένο κόσμο, δημιουργούν πρόβλημα ανεφοδιασμού, όχι μόνο των πόλεων αλλά και της ίδιας της υπαίθρου των ανεπτυγμένων χωρών. Κι έτσι έρχεται η νεοτεχνολογία να καλύψει τα κενά: «κάθετες» καλλιέργειες εσωτερικού χώρου[9] ή «τεχνητό κρέας» (όπως στη Σιγκαπούρη και προσεχώς στο Ισραήλ[10]) και μικρής κλίμακας εταιρείες τύπου Άμαζον, που εξυπηρετούν απομακρυσμένες κοινότητες (όπως η γερμανική PicNic). Όχι μόνο δεν κινούμαστε προς έναν περιορισμό των αναγκών μας, μα θρέφουμε ακόμα περισσότερο τον νεοτεχνολογικό (ψηφιακό και βιοτεχνολογικό) Μολώχ με κάθε ευκαιρία, επιτρέποντας, με τις ακόρεστες ορέξεις μας στις εταιρίες και τα κάθε είδους αρπακτικά να βρίσκουν νέες ευκαιρίες για κερδοσκοπία – όπως εν προκειμένω το συνθετικό κρέας, που παρουσιάζεται ως το νέο μεγάλο «μπαμ», ως ο σημερινός «αγώνας για την κατάκτηση του Διαστήματος»[11].

Υπό αυτήν την έννοια, η άρνηση της ύπαρξης της πανδημίας συνιστά ένα είδος υστερικής αντίδρασης: απέναντι, αφενός, στην πολύ σωστή διαπίστωση ότι «η υγειονομική κατάσταση έκτακτης ανάγκης που ταλαιπωρεί τον πλανήτη εδώ κι έναν περίπου χρόνο έφερε τη Δύση αντιμέτωπη με μια πρωτόγνωρη κρίση: κρίση όχι μόνο ανθρωπιστική ή ηθική, αλλά και κρίση αυτογνωσίας»[12], αφετέρου στην –απορρέουσα από αυτήν– αναγκαιότητα επιβολής ορίων: δηλαδή σε μια ριζική και βαθιά αλλαγή του καθημερινού τρόπου ζωής σε όλα τα επίπεδα – από το πώς αντιλαμβανόμαστε την επιστημονική έρευνα μέχρι το πώς μετακινούμαστε και το τι τρώμε. Ιδού τι αρνείται πεισματικά το σύγχρονο άτομο: την προοπτική οικολογικών αλλαγών που θα τον θίξουν στην άμεση καθημερινότητα και στις αγαπημένες του συνήθειες (το αυτοκίνητό του, τα αεροπορικά του ταξίδια, τα γκάτζετς και το διαδικτυακό «κάψιμο», το σόπινγκ, το Νέτφλιξ και τα μπέργκερς του).

[1] «Η κοινωνία ως υγειονομικά ελεγχόμενο Άουσβιτς. Μια γραπτή συζήτηση με τον Φώτη Τερζάκη», thepressproject.gr, 9/5/2020.

[2] Τζ. Αγκάμπεν, «Η επινόηση μιας πανδημίας» (περιλαμβάνεται στο Τζ. Αγκάμπεν, Πού βρισκόμαστε; Η επιδημία ως πολιτική, μτφρ. Π. Καλαμαράς – Τ. Θεοφιλογιαννάκος, Αθήνα, Εκδόσεις Αλήστου Μνήμης, 2021).

[3] Βλ. για το σχετικό κείμενο που συνυπέγραψαν αρχιεπίσκοποι, καρδινάλιοι και λοιποί Καθολικοί μεγαλόσχημοι τον περασμένο Μάιο, C. Chambraud, «Pour des prélats catholiques, la pandémie est un “prétexte” pour limiter les libertés», lemonde.fr, 9/5/2020.

[4] Βλ. π.χ. την αφίσα τους, «Δεν είναι εμβόλια! Είναι η βιοτεχνολογική κυριαρχία! Είναι “πλατφόρμες γενετικής τροποποίησης των κυττάρων”» (Δεκέμβριος 2020).

[5] Βλ. π.χ. την πολύ σωστή κριτική του Α. Σχισμένου στον Αγκάμπεν: «Ο αυτοπεριορισμός στα χρόνια της πανδημίας: Μια απάντηση στον Αγκάμπεν», aftoleksi.gr, 16/3/2020. Δυστυχώς όμως, κατά το παράδειγμα της Γαλλίας (όπου κατά τις διαδηλώσεις των αντι-εμβολιαστών εμφανίζονται αριστερίστικα μπλοκ που μιλούν κατά του κοινωνικού ελέγχου κι όχι του ίδιου του εμβολίου), η επιβολή μέτρων έμμεσης ή άμεσης υποχρεωτικότητας από πλευράς κράτους, έκανε ένα κομμάτι του Χώρου να ξαναδεί το ζήτημα, προφανώς ταυτίζοντας τον εμβολιασμό με το κράτος.

[6] Από την παρουσίαση του πρώτου τεύχους του περιοδικού Χωρίς Κανόνα (Δεκέμβριος 2020).

[7] J. Cordelier, «Quand les maires pallient aux défaillances de l’Etat», lepoint.fr, 9/4/2020. Να σημειωθεί εδώ πως η ίδια περίπου αδυναμία ελέγχου παρατηρήθηκε και σε ακόμα πιο εύπορες δυτικές χώρες, όπως η Γερμανία και οι σκανδιναβικές, στις οποίες οι καλύτερες επιδόσεις πρέπει να αποδοθούν κυρίως στην καλύτερη κατάσταση του εθνικού συστήματος υγείας λόγω των πολιτικών πιέσεων που ασκούσε κατά τις τελευταίες δεκαετίες ο γηράσκων πληθυσμός τους. Το φιάσκο της ΕΕ με τα εμβόλια συνιστά λογική συνέπεια της κατάστασης αυτής.

[8] Μ. Ντέιβις, «Πανδημίες, υπερ-καπιταλισμός και οι αγώνες του αύριο», ό.π.

[9] Βλ. τη σχετική παρουσίαση μιας από τις εταιρείες του κλάδου: https://www.susteniragriculture.com/about/.

[10] «Ενώ η Υπηρεσία Τροφίμων της Σιγκαπούρης είναι η πρώτη που ενέκρινε την πώληση συνθετικού κρέατος, οι Aleph Farms, Super Meat, Meat Tech, και Future Meat Technologies αποτελούν ορισμένες από τις κορυφαίες, παγκοσμίως, εταιρίες του κλάδου, έχοντας όλες την έδρα τους στο Ισραήλ» (A.Voldman, “The First Head of State to Taste Cultivated Meat Takes Modern-Day Space Race to New Heights”, www.gfi.org, 8/12/2020). Ταυτοχρόνως διαβάζουμε ότι «η αναπαραγωγή μέσω 3D printing, κρέατος, είτε μοσχαρίσιου είτε κοτόπουλου, είναι ένας κλάδος της βιομηχανίας τροφίμων που μέσα σε αυτή τη δεκαετία θα κατέχει ένα μερίδιο επένδυσης κοντά στα 3,7 δισεκατομμύρια δολάρια» (Σ. Πουλερές, «Επένδυση-μαμούθ 3,7 δισ.: Θα δοκίμαζες το νέο «κρέας» που μπορεί να σώσει τον πλανήτη και κάνει θραύση σε όλο τον κόσμο;», menshouse.gr).

[11] Από αυτή την άποψη, η σωστή κριτική που μπορεί ν’ ασκηθεί στο κίνημα της χορτοφαγίας και του βεγκανισμού είναι η εξής: Καθώς πολύ συχνά θέτει το ζήτημα από στενά φιλοζωική σκοπιά, αδιαφορεί πλήρως για τα γενικότερα οικολογικά συμφραζόμενα της συζήτησης σχετικά με την –αναγκαία πλέον– αλλαγή των διατροφικών μας συνηθειών προς οικολογική-αποαναπτυξιακή κατεύθυνση. Έτσι πέφτει κι αυτό, πολύ συχνά, στην παγίδα της κυρίαρχης τεχνοφιλικής-καταναλωτικής ιδεολογίας: θέλει να τρώει βιομηχανικώς παρασκευασμένα παράγωγα ή υποκατάστατα των τροφών που δεν μπορεί να φάει για λόγους αρχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σόγια και τα παράγωγά της, της οποίας η καλλιέργεια είναι ιδιαίτερα αντι-οικολογική.

[12] Περ. ResPublica, τ. 3 (Σημειώσεις εκτός γραμμής για το τέλος ενός κόσμου), Δεκέμβριος 2020.