Γιώργος Κοκκινάκος, ψυχίατρος, διευθυντής Κέντρου Ψυχικής Υγείας Χανίων.

Το αμύγδαλο του κόσμου είναι βαθιά κρυμμένο

και παραμένει αδάγκωτο

Οδ. Ελύτης

Και στις μέρες των πατεράδων μας –δε λέω– υπήρχε η επιτηδευμένη συμπεριφορά, ακόμα και η διπλοπροσωπία. Αλλά στις μέρες μας τείνει να γίνει ο κανόνας της κοινωνικής μας συμπεριφοράς. ΟΙ άνθρωποι –χωρίς να το καταλαβαίνουν τις περισσότερες φορές– εκδηλώνουν μια συμπεριφορά άνευ αρχών, όρων και ορίων. Λες και δεν υπάρχει ούτε συμπαγές σύστημα αξιών ούτε ηθικό έρμα. Το σοβαρό βέβαια είναι ότι αυτή η διεργασία είναι ασυνείδητη. Διότι η αλλοτρίωση δεν επήλθε εφ’ άπαξ αλλά στάγδην, έτσι που ενώ  επισυνέβη  αυτή η τρομερή αλλαγή στο ανθρωποείδωλο του σύγχρονου πολίτη αυτός  τις περισσότερες φορές είναι ανύποπτος. Είναι πια κανόνας στην κοινωνική μας συμπεριφορά αυτή η επιτήδευση στο λέγειν αλλά και στο πράττειν και στο συναλλάσεσθαι. Το γεγονός βέβαια απαιτεί διαύγαση. Πώς συμβαίνει αυτό και γιατί; Τι άλλαξε στις μέρες μας; Τι άλλαξε στον σύγχρονο κόσμο; Στις μέρες μας –και ποτέ άλλοτε– έχομε την κυριαρχία της ιδεολογίας του καπιταλισμού. Ενώ ο καπιταλισμός ως σύστημα δεν έλυσε τα προβλήματα των ανθρώπων, το αντίθετο θα έλεγα, νέα ακανθώδη και δυσεπίλυτα εδημιουργήθηκαν, και ενώ ως οικονομικό σύστημα μαστίζεται από την κρίση, εντούτοις σαν ιδεολογία δεν αμφισβητείται. Το καπιταλιστικό φαντασιακό κυριαρχεί στα μυαλά και στις καρδιές των ανθρώπων και εναλλακτικό μοντέλο δεν υπάρχει, ούτε αναζητείται, ούτε καν ψηλαφιέται. Παλαιότερα είχαμε την κομμουνιστική ουτοπία, είχαμε το όραμα μιας άλλης κοινωνίας της ευημερίας, και της επίγειας ευτυχίας. Σήμερα στην εποχή της διάψευσης των ελπίδων και της ενσωματωμένης αριστεράς, τέτοια ‘’ουτοπία’’ δεν υπάρχει. Όλα τα κόμματα ως συστήματα και ως μηχανισμοί εξουσίας στο τέλος του δρόμου δεν ευαγγελίζονται στην πράξη τίποτα διαφορετικό από την σημερινή μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Η κοινωνία της απόλυτης καθαρότητας, της απόλυτης διαύγειας δεν θα υπάρξει, απλούστατα γιατί ο άνθρωπος έχει και τα σκοτεινά του σημεία. Χρειαζόμαστε νέες επεξεργασίες και νέες ιδέες για την συγκρότηση ενός νέου κοινωνικού και πολιτικού προτάγματος μέσα στο τοπίο της άμεσης δημοκρατίας και της αυτοκυβέρνησης των πολιτών. Πώς δηλαδή αυτή η τρικυμισμένη πολλαπλότητα των ανθρώπων θα συγκροτηθεί σε παλμικό κύμα προωθητικό της κοινωνίας; Ιδού το ερώτημα. Αλλά αυτή είναι μια άλλη κουβέντα. Πώς δηλαδή από τον πλούτο των αυτόνομων ομάδων, κινημάτων, δράσεων θα πάμε σε ένα στρατηγικό σχέδιο εξουσίας για τους πολλούς, από τους πολλούς; Σήμερα όμως έχομε την κυριαρχία του καπιταλιστικού φαντασιακού κατά Καστοριάδη. Ένας νέος ανθρωπολογικός τύπος ανεδύθη. Ενεργοβόρος, καταναλωτής, αγχώδης, φοβικός και φοβισμένος  καριερίστας, ανταγωνιστικός, ατομιστής και μοναχικός, νευρωτικός και μετέωρος. Χωρίς συλλογική διαθεσιμότητα, αλτρουισμό, μοίρασμα και αλληλέγγυο πνεύμα. Κόντρα στην φύση του δηλαδή σαν μια εκτρωματική  μορφή  ανθρώπινου όντος, αφού  είμαστε εκτός από την βιολογική  κατασκευή μας και το ενσωματωμένο κοινωνικό γίγνεσθαι, το οποίο οφείλουμε να επιστρέψουμε στην κοινότητα.  Ένας τέτοιος τύπος σε ένα κανόνα υπακούει. Την επιτυχία, την καριέρα, την καθιέρωση παντί τρόπω, και  πάση θυσία. Προς αυτό τον στόχο ωθείται από οικογένεια, σχολείο, περιβάλλον. Η επιτυχία αυτού του στόχου θα έλθει μέσα από μηχανισμούς προσαρμογής, από  μηχανισμούς υπακούοντες στο όφελος, αξιοποιώντας, χρησιμοποιώντας καθετί διαθέσιμο που θα βρεθεί στο δρόμο του.
Πώς αλλιώς  μπορεί να εξηγήσει κανείς την επιτήδευση, την  διπλοπροσωπεία ,την συμπεριφορά ‘’και με τον χωροφύλαξ και με τον αστυφύλαξ’’; Αυτό όμως δεν θα είχε αυτή τη μαγική  δύναμη και καθολικότητα αν δεν είχε αναγορευτεί σε κοινωνική  αξία στις μέρες μας. Διότι σκεφτείτε ποιος έχει αξία σήμερα; Μήπως ο διακατεχόμενος από εναγώνια ερωτήματα, υπαρξιακά χάσματα και ιδεολογικά διαπορήματα; Ή ο επιτυχημένος, ο παραγωγικός, ο φτασμένος, ο οικονομικά εύρωστος, ο λαμπερός, ο επιπλέων, ο αναγνωρίσιμος; Ποιος σήμερα κοιτάει  το είναι ; Σημασία έχει το έχειν, για  να μην πούμε το φαίνεσθαι. Καλά το λέει ο Γκυ Ντεμπορ ‘’Επειδή δεν είναι ακριβώς γι αυτό φαίνεται’’. Στην  κατασκευή αυτού του ανθρωποείδωλου έρχεται υπηρέτης και το σχολείο με τη γνώση, και η οικογένεια. Το σχολείο δεν παράγει την γνώση ως αυταξία, αλλά  ως σχέση με την παραγωγή και την αγορά. Δεν ενδιαφέρει π.χ. η Οδύσσεια ούτε καν ως γεωγραφική περιπέτεια, πόσο μάλλον ως υπαρξιακή διαδρομή του ανθρώπινου όντος –άλλωστε σήμερα στο σημερινό υλικό πολιτισμό δεν θα υπήρχε δυνατότητα να γραφτεί καν η Οδύσσεια–  αλλά ενδιαφέρει η αποσπασματική, τεμαχισμένη γνώση. Η γνώση που θα εξασφαλίσει την είσοδο σε κάποιο ΑΕΙ για κάποιο πτυχίο, το οποίο στη συνέχεια θα είναι το διαβατήριο για την ανεργία. Πάει πια η ολική, σφαιρική γνώση της παραδοσιακής οικογένειας και φτάσαμε στην κοινωνία των ειδικών. Εντός της οικογένειας, εκεί που κάποτε παρήγοντο τα πάντα, (πολιτισμός, ιατρική, τεχνική γνώση και δεξιότητες) και που οι άνθρωποι μάθαιναν την αιτιώδη σχέση των πραγμάτων και εδιδάσκοντο ήθος και αξιακό σύστημα, σήμερα δεν επισυμβαίνει τίποτε. Κατήντησε χώρος μη δράσης, με όλα τα επακόλουθα. Έτσι ο σύγχρονος ανθρωπολογικός τύπος της υποκριτικής συμπεριφοράς, της επιτήδευσης και της χρησιμοθηρίας, δεν αμφισβητείται. Η δόμηση ενός άλλου κοινωνικού πλαισίου της αυτονομίας και της ελευθερίας και ενός άλλου ανθρωπολογικού τύπου, της αλληλέγυας συμπεριφοράς και της συλλογικότητας ανήκει στα διακυβεύματα του μέλλοντος. Είναι ικανός ο άνθρωπος να δομήσει μια κοινωνίας της διαύγειας και έναν ανθρωπολογικό τύπο της αυτεπίγνωσης; Το μέλλον θα το δείξει. Όμως η σωτηρία του ανθρώπου μέσα στο φυσικό περιβάλλον του πλανήτη κάτι τέτοιο απαιτεί.