ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΛΗΣ

Αποανάπτυξη – Η ιστορία τώρα ξαναρχίζει

Hellenic Mail (Εβδομαδιαία Ανεξάρτητη Εφημερίδα)

12-18 Μαρτίου 2011

Του Μπέντε

Ο καθηγητής του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης, του Ινστιτούτου ΙCRΕΑ και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας για την αποανάπτυξη, κ. Γιώργος Καλλής, μιλάει στη Hellenic Mail για ένα διαφορετικό κόσμο. Τον κόσμο της απλότητας, της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης ως αντιστάθμισμα σε μία παγκοσμιοποιημένη κοινωνία με σημαία της την κατανάλωση.

Απέναντι στο σύστημα του καπιταλισμού, των ιδιωτικών τραπεζών και των νεοφιλελεύθερων αγορών υπάρχουν τοπικές κοινωνίες που παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους και αυτοοργανώνονται στο πλαίσιο μιας άλλης οικονομίας που δεν στηρίζεται στα χρήματα και το κέρδος. Επαναπροσδιορίζουν τις ανάγκες τους, μειώνουν την κατανάλωση, αυτοδιαχειρίζονται την τροφή και την ενέργεια τους, τοπικοποιούν την παραγωγή. Όλα αυτά την ώρα που στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, μια ερευνητική ομάδα εργάζεται πάνω στην ιδέα της βιώσιμης αποανάπτυξης, «μιας ομαλής οικονομικής απομεγέθυνσης για ένα βιώσιμο μέλλον στο οποίο θα ζούμε καλύτερα καταναλώνοντας λιγότερα».

Τι είναι η αποανάπτυξη;
Είναι η πρόταση ότι μπορούμε να οργανώσουμε μία κοινωνία στην οποία μπορούμε να ζούμε καλύτερα με λιγότερα υλικά αγαθά. Μια κοινωνία που δεν θα είναι αναγκασμένη να μεγαλώνει διαρκώς μόνο και μόνο για να επιβιώνει. Μια κοινωνία όπου οι αξίες της απλότητας της ισότητας της συντροφικότητας και της επάρκειας θα αντικαταστήσουν τις ακόρεστες αξίες του πλουτισμού και της οικονομικής αποτελε­σματικότητας.
Ποιος είναι ο δρόμος για την αποανάπτυξη;
Ο δρόμος είναι η ταυτόχρονη και συνδυασμένη πολι­τική, πολιτισμική και προσωπική/αξιακή αλλαγή. Πο­λιτικά, απαιτείται αλλαγή βασικών θεσμών του καπι­ταλιστικού συστήματος, όπως το χρηματο-πιστωτικό σύμπλεγμα, το οποίο επιτάσσει τη διαρκή αύξηση του ΑΕΠ ή αλλιώς απειλείται κοινωνική κατάρρευση. Πο­λιτισμικά, απαιτείται η επανανάδειξη παραδοσιακών, αλλά επίκαιρων, αξιών, όπως η απλότητα, η αυτάρκεια και η αλληλεγγύη, αξίες τις οποίες έχει «καταπιεί» το καπιταλιστικό σύστημα και τις έχει αντικαταστήσει με την ανταγωνιστικότητα και την υπόσχεση του υλικού πλούτου. Προσωπικά, απαιτούνται από τον καθένα από εμάς μικρές και εφικτές αλλαγές της καθημερινό­τητας: επένδυση στις σχέσεις και όχι στην κατανάλω­ση, συμμετοχή στις συλλογικότητες που αναδύονται έξω από την οικονομία της αγοράς και, τέλος, συμμε­τοχή στα κοινά και πολιτική κινητοποίηση και διεκδί­κηση του δικαιώματος για κοινωνική αλλαγή.
Στην Καταλωνία υπάρχουν διάφορες τοπικές κοινωνί­ες που λειτουργούν με μη καπιταλιστικά μοντέλα, μι­λάμε, δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο, για την εφαρμογή της αποανάπτυξης.
Ναι, υπάρχουν και τα έχει καταγράψει σε ένα ενδια­φέρον ντοκιμαντέρ ο διεθνούς φήμης κοινωνιολό­γος Μανουέλ Καστέλς (Φόρος Τιμής στην Καταλωνία II): αγρο-οικολογικοί συνεταιρισμοί παραγωγών και καταναλωτών, συλλογική στέγαση, συστήματα άμε­σης ανταλλαγής και εμπορίου αγαθών και υπηρεσι­ών, εναλλακτικά νομίσματα. Αλλά δεν συμβαίνει κάτι ιδιαίτερο στην Καταλωνία: στην Ιταλία, στην Γαλλία, στην Αγγλία, στην Αργεντινή και την Κολομβία, πα­ντού υπάρχουν παρόμοιες πρωτοβουλίες οι οποίες αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κρίσης και απαντούν στην αποτυχία της οικονομίας της αγοράς να καλύψει βασικές ανθρώπινες ανάγκες όχι μόνο υλικές αλλά και κοινωνικές, όπως η ανάγκη για συντροφικότητα και αλληλοϋποστήριξη. Στην Ελλάδα έχουμε πρωτο­βουλίες όπως το Δίκτυο «Σπόρος». Δεν είναι κάτι και­νούργιο όλο αυτό. Η άμεση συναλλαγή και η ανταλ­λαγή υπηρεσιών έξω από τη χρηματιστική οικονομία της αγοράς είναι μέρος της παράδοσης μας και της κουλτούρας μας ως Έλληνες. Δεν πρέπει να μπλέκου­με την παραδοσιακή οικονομία της αλληλεγγύης που συνεχίζει, έστω και εξασθενισμένη, να λειτουργεί στην ελληνική περιφέρεια, με τη «μαύρη» οικονομία.
Σε μια περίοδο που στην Ελλάδα μιλάμε για ανάπτυξη, θα μπορούσε να προχωρήσει η απο­ανάπτυξη;
Η Ελλάδα βρίσκεται εκεί που βρίσκεται λόγω της μανίας της πολιτικής ελίτ, δεξιάς και αριστερής για ανάπτυξη και «εκσυγχρονισμό» με κάθε κόστος. Βρι­σκόμαστε σε αδιέξοδο εξαιτίας της μανίας μας για γέ­φυρες λιμάνια, δρόμους αεροδρόμια και στάδια. Και το μέλλον είναι δυσοίωνο, γιατί δεν μαθαίνουμε από τα λάθη. Θέλουμε κι άλλο από τα ίδια, φαστ-τρακ ανά­πτυξη και ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας για την προσέλκυση ιδιωτικών κεφαλαίων και «ανάπτυξης». Απαιτείται αλλαγή ρότας και η διαμόρφωση ενός δι­κού μας ελληνικού, προτύπου ευημερίας βασισμένο σε μεσογειακές αξίες όπως η απλότητα, η επάρκεια και η συντροφικότητα. Απαιτείται αποανάπτυξη με λίγα λόγια.
Σε περίπτωση εφαρμογής της αποανάπτυξης, τι θα συμβεί με το έλλειμμα και το χρέος;
Μα δεν μπορούμε να ζητούμε διαρκώς από την οι­κονομία να αυξάνεται για να ξεπληρώνουμε τόκους του παρελθόντος βάσει δανείων που προϋπέθεταν ότι η οικονομία θα αυξάνεται! Η οικονομία δεν είναι δυνατόν να αυξάνεται επ’ αόριστον σε έναν πλανήτη με φυσικά όρια. Μπορούμε να παίρνουμε ό,τι δάνεια θέλουμε από το μέλλον και να βάζουμε ό,τι επιτόκια θέλουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι ο πλανήτης θα υπα­κούσει στις φαντασίες μας Επί του συγκεκριμένου τώρα: απαιτείται συντονισμένη δράση μεταξύ των χω­ρών που βρίσκονται σε δύσκολη θέση για στάση πλη­ρωμής και, εν τέλει, εξάλειψης του χρέους. Οι ιδιώτες αγοραστές των ομολόγων έπαιξαν και έχασαν. Πίστευ­αν ότι η οικονομία θα αναπτύσσεται για πάντα. Υπάρ­χει το παράδειγμα της Αργεντινής όπου η στάση της πληρωμής έσωσε την οικονομία της χώρας. Σίγουρα, πάντως η Ελλάδα δεν μπορεί να προχωρήσει μόνη της εντός της Ε.Ε., απαιτείται συνεργασία με άλλες χώρες.
Υπάρχει κάποιο παράδειγμα;
Εθελούσιας αποανάπτυξης όχι. Αλλά θα υπάρξει σύ­ντομα. Η Ιαπωνία ήδη προσαρμόζεται σε συνθήκες σταθερού ή πτωτικού ΑΕΠ, στρέφοντας τους δημό­σιους πόρους της στη διατήρηση του κοινωνικού κράτους.
Τι εννοείτε μιλώντας για επαναπροσδιορισμό της απασχόλησης;
Ενώ η παραγωγικότητα διαρκώς βελτιώνεται στη Δύση, τα τελευταία χρόνια, λόγω της τεχνολογικής προόδου (σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη συμβολή των υπολογιστών και του ίντερνετ), το παράδοξο είναι ότι μας ζητούν να εργαζόμαστε όλο και περισσότερο, π.χ. με αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης. Τα κέρδη από την παραγωγικότητα οδηγούνται στο κεφάλαιο και επανεπενδύονται σε περαιτέρω ανάπτυξη. Εμείς προτείνουμε τα κέρδη της παραγωγικότητας να πη­γαίνουν στην απελευθέρωση του χρόνου μας. Όπως κάποτε πήγαμε από τις 12 ώρες εργασίας στις 8 και από τις 6 ημέρες στις 5, έτσι και τώρα μπορούμε να πάμε από το 48ωρο στο 21ωρο. Η τεχνολογική πρόο­δος μας δίνει την πολυτέλεια να δουλέψουμε λιγότε­ρο και να ασχοληθούμε με «αντι-παραγωγικές», για το κεφάλαιο, δραστηριότητες: την οικογένεια μας τους φίλους μας την αυλή μας.
Οι περίοδοι κρίσεων, σαν την περίοδο που διανύ­ουμε, δημιουργούν σύσφιξη των ανθρώπινων σχέ­σεων ή, τελικά, συμβαίνει το αντίθετο, πράγμα που κάνει δύσκολα τέτοια εγχειρήματα;
Η κρίση δημιουργεί σύσφιξη σχέσεων σε κοινωνίες στις οποίες υπάρχουν ενεργά κοινωνικά δίκτυα αλληλεγγύης δηλαδή υγιές κοινωνικό κεφάλαιο. Στην Ελλάδα το κοι­νωνικό κεφάλαιο έχει διαβρωθεί τα τελευταία 20 χρόνια στο βωμό του νεο-φιλελεύθερου εκσυγχρονισμού και της πολιτιστικής έκφρασης του, της ιδιωτικότητας και του καταναλωτισμού. Είμαστε, πλέον, πιο «μόνοι» μπρο­στά στην κρίση από ό,τι ήταν οι παππούδες και οι γιαγιά­δες μας Γι’ αυτό και την αισθανόμαστε περισσότερο.
Η αποανάπτυξη σχετίζεται με την οικολογία;
Φυσικά. Η αρχή της αποανάπτυξης είναι ότι δεν είναι δυνατόν να μεγαλώνει διαρκώς η οικονομία σε έναν πεπερασμένο πλανήτη. Δεν υπάρχει στη φύση οργα­νισμός ή είδος που να αυξάνεται επ’ αόριστον. Η οι­κολογία μας διδάσκει την αξία της σύνδεσης και της συνεργασίας και τη σημασία των ορίων.
Σε μια σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία και έτσι όπως είναι διαμορφωμένος ο κόσμος σήμερα, η απο­ανάπτυξη έχει θέση ή αποτελεί ένα ρομαντικό σχέδιο;
Οποιαδήποτε πρόταση, όπως η αποανάπτυξη, η οποία αντιπαρατίθεται στη βασική ανάγκη του καπι­ταλισμού για διαρκή συσσώρευση κέρδους, φαντά­ζει ρομαντική στα πλαίσια του υπάρχοντος κοινωνι-κο-πολιτικού συστήματος Αλλά και ο καπιταλισμός θα ξεπεραστεί κάποτε, όπως ξεπεράστηκε πριν από αυτόν ο φεουδαλισμός. Κανένα σύστημα δεν διαρκεί για πάντα. Το ερώτημα δεν είναι «εάν», αλλά «πότε, πώς και από τι». Νομίζω σύντομα. Βρισκόμαστε στο «τέλος του τέλους της ιστορίας», δηλαδή στην ολο­κλήρωση της περιόδου μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, όπου σημαδεύτηκε από την πλήρη επικράτηση του καπιταλισμού, δεδομένης της κοινω­νικής αποτυχίας του υπαρκτού σοσιαλισμού. Αλλά, δυστυχώς, ελλοχεύει ο κίνδυνος διαδοχής του φιλε­λεύθερου καπιταλισμού από ένα ολιγαρχικό, κρα­τικό, φεουδαλο-καπιταλιστικό υβριδικό μόρφωμα, όπως αυτό που ήδη διαμορφώνεται σε χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα ή η Ινδία. Οφείλουμε να ελπίζουμε και να αγωνιστούμε για κάτι καλύτερο.
Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ισχυ­ρό κίνημα αποανάπτυξης το οποίο να δώσει λύση σε πολλά μας προβλήματα;
Το κίνημα ήδη μεγαλώνει σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία. Πάντως, δεν χρειάζεται ένα ακόμα αυτόνομο κίνημα πολιτών. Έχουμε ήδη αρκετά κινή­ματα, αυτό που λείπει είναι η συνεργασία μεταξύ τους και, εν τέλει, η πολιτική και κοινωνική αλλαγή. Η αποα­νάπτυξη προσφέρει μια συνεκτική ιδέα και ένα όραμα για υφιστάμενα και αναδυόμενα κοινωνικά κινήματα, όπως το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, το κίνημα της επανατοπικοποίησης ή το οικολογικό κί­νημα. Είναι μια λέξη κλειδί για την αναζωογόνηση του προοδευτικού χώρου, επαναπροσδιορίζοντας την έν­νοια της προόδου και προσφέροντας μια νέα πολιτική πρόταση, σίγουρα διαφορετική από τις υφιστάμενες. Η ιστορία ξαναρχίζει.